Astalar

Astalar (Dipsacus fullonum)
	2011-06-25ean Berangon hartutako argazkia; Irudi gehiago
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Plantae
Ordena	Dipsacales
Familia	Caprifoliaceae
Generoa	Dipsacus
Espeziea	Dipsacus fullonum; L.
Sinonimoak
	Zerrenda Dipsacus arcimusci Lojac.; Dipsacus botterii Maly ex Nyman; Dipsacus carminatorius Salisb.; Dipsacus connatofolius Gilib. nom. inbal.; Dipsacus divaricatus C.Presl; Dipsacus horridus Opiz; Dipsacus meyeri Chabert; Dipsacus mirabilis Gand.; Dipsacus morisonii Boreau; Dipsacus orsini Sanguin.; Dipsacus palustris Salisb.; Dipsacus purpurascens Gand.; Dipsacus silvester A.Kern.; Dipsacus sinuatus Schltdl. Roem ohia. & Schult.; Dipsacus sylvestris Huds.; Dipsacus vulgaris C.C.Gmel.; ;

Astalarra^[2] (Dipsacus fullonum edo Dipsacus sylvestris) jatorria Eurasian eta iparraldeko Afrikan duen Cronquist-en sailkapen klasikoaren arabera Dipsacaceae familiako eta APG III sailkapen filogenetikoaren arabera Caprifoliaceae familiako landare-espeziea da, landatzen den aldaera ere (D. fullonum var. sativus^[3]) baduena.

Datu azkarrak Sailkapen zientifikoa, Sinonimoak ...

Itxi

Askotan gari artean hazten da^[4] eta, jatorriz Eurasiako eta Ipar Afrikakoa bada ere, Ameriketan, Hego. Afrikan, Australian eta Zelanda Berrian ere badago sartuta.

Landare belarkara biurtekoa (gutxitan iraupen laburreko landare iraunkorra), 1 eta 2,5 m arteko altuera du. Haren infloreszentzia lila koloreko lore sorta zilindrikoa da, lehortzean 10 cm luze izan daitekeen braktea arantzatsu gogorrez osatutako konoa bihurtzen dena..

Deskribapena

Generoaren izena (Dipsacus) grezieraren Δίψακος / dipsakos hitzetik dator eta hau grezierazko “egarri” ( Δίψα / dipsa) hitzetik^[5] eta hosto eseriek zurtoinean bat egitean eratzen duten ontzi-itxurako sakonuneari egiten dio erreferentzia. Gune horretan bil daitekeen euri-urak landareen izerdia xurgatzen duten intsektuak zurtoinera igotzea oztopa dezake. Astalarrak hosto lantzeolatuak ditu, 20 eta 40 cm arteko luzerakoak eta 3 eta 6 cm arteko zabalerakoak, erdiko saihetsaren azpialdean arantza txikizko ilara batekin. Erraz identifikatzen da zurtoin eta hosto arantzatsuekin, eta zurtoinen muturretan buruak osatzen dituzten lore lila, malba edo arrosa koloreko infloreszentziekin. Infloreszentziak oboideak, 4 eta10 cm arteko luzerakoak, 3 eta 5 cm arteko zabalerakoak eta behe aldean braktea kiribilez hornituak dira. Lehenengo loreak lore-buru esferiko edo obalatuen erdiko gerrian irekitzen dira, eta gero gorantz eta beherantz joaten dira irekitzen, denbora aurrera egin ahala bi lerro paralelo estu osatuz. Lehortutako buruetan 4 eta 6 mm arteko hazi txikiak udazken erdialdean heltzen dira.

Francis Darwin-k (Charles Darwin-en semea) Royal Society-n aurkeztutako paper batean astalarrak haragijaleak ote diren eztabaidatu zen.^[6] Darwinen esperimentuak erreplikatzeko saiakera garaikide batzuek Dipsacus benetan haragijalea den ala ez eztabaidagarri dela erakutsi dute. 2011ko ikerketa batek hazi-ekoizpena (baina ez altuera) gehitutako animalien kopuru eta izaeraren arabera handitu zela erakutsi zuen, baina 2019ko esperimentu batzuek iradoki zuten hazien gehikuntza lurzoruaren izaera txarraren ondorioa izan zitekeela eta ez landarea proto-haragijalea izatearen froga.^[7]^[8]

Ekologia

Haziak neguko elikadura-baliabide garrantzitsua dira hegazti batzuentzat, batez ere karnabentzat. Astalarrak sarritan hazten dira lorategietan eta sustatzen natura erreserba batzuetan haiek erakartzeko.^[9]

Haztea eta erabilerak

Gizakiak hazitako aldaera ( Dipsacus fullonum var. sativus; sin. D. sativus) antzina oso erabilia zen ehungintzan; ehunak, batez ere artilezkoak, garbitzeko eta haien hariak lerrokatzeko orrazi natural legez erabilita. ^[10] Hazien buruetan arantza sendoago eta oker samarrekin mota basatia ez bezalakoa da eta bere lore-buru lehorrak ardatz, gurpil edo zilindro batzuei lotzen zitzaizkien, ehunen hari-zati solteak altxatzeko (zuntzak harrotzeko).^[11] XX. mendean metalezko txarrantxatxoek ordezkatu zituzten astalar-buruak, haiek baino uniformeagoak izan eta, erabileraren eraginez gutxiago higatzen zirenez, haiek bezain sarri aldatu behar ez zirelako. Dena den, artile-ehule batzuek oraindik nahiago omen dute astalar-buruak erabiltzea, haiekin emaitza hobea delakoan; bereziki, astalar-buru bat ehunean erresistentzia larria aurkituz gero, hautsi egingo delako, eta metalezko txarrantxatxo batek oihala urratuko lukeelako.

Astalarra landare apaingarri gisa ere, hazten da tarteka, eta haren buru lehorrak apaingarri bezala erabili. Astalarraren sorterritik urrun dauden eskualde askotan naturalizatu da, neurri batean ehungintzan erabiltzeko hazitako aldaeraren inportazioagatik eta, hein batean, hazia, laborantza haziekin nahastuta, kutsatzaile izateagatik. Bere sorterritik kanpo belar gaiztoa bihur daiteke. Landare mota bakarreko sail handiak eratzen ditu (beste espezie batzuk ordezkatuz) klima aldekoa duen eta berarekin elikatzen den espezierik ez dagoen eremuak inbadituz.

Kontrol-metodorik onena herbizidak erabiltzea da. Eslovakian kontrol biologikorako baliagarriak izan litezkeen bi sits probatu ziren 2003-2004an (landarearekin lotutako zazpi intsektu identifikatu ostean). Endothenia gentianaeana espezie monofagoa kopuru handian hazi ahal izan zen eta Eslovakian ikuskatutako astalarren ia % 100ean agertu zen; Cochylis roseana bigarren sitsa ez zen tokiko liztor parasitoen jomuga Endothenia gentianaeana bezain sarri baina bai astalarrarentzako kalte handien eragile.^[12] Amerikako Estatu Batuetako Nekazaritza-Departamentuak (USDA) 2018a arte ez zuen onartu sits horietako bat ere sartzea.

Bilakaera udan zehar

Hurrengo hiru irudietan ikus daiteke astalar landare baten bilakaera uda batean zehar. Irudiak Berangon, Bizkaian atera ziren 2011 urtean, gutxi gora behera 43,346N eta 2,982W koordenatuko kokapenean, itsasotik ez urrun baina handik hura ikusten ez den tokian. Landareen bilakaera urtean zehar haien kokapenari lotuta dago eta ez da toki guztietan berdina, toki batzuetan aldaketak beste toki batzuetan baino lehenago edo geroago jazotzen direla, baina Ipar hemisferioko beste toki askotan ere hemen erakutsiaren antzekoa izango da.