Greziera

From Wikipedia, the free encyclopedia

Greziera
Remove ads

Greziera edo grekoa[1][2] Grezian hitz egiten den hizkuntza da. Herrialde horretaz gain, Zipren ere nagusi da, eta, beste hainbat herrialdetan, gutxiengo aipagarriak daude: Italiako grikozko nahiz grekokalabrerazko hiztunak, Albaniakoak, eta abar.

Datu azkarrak edo grekoa, Datu orokorrak ...

Hizkuntza indoeuroparra da, familia hartako adar heleniar independentea osatzen duena. Grezia, Zipre, Italia (Calabria eta Salento), Albaniako hegoaldea eta Balkanetako Kaukasoko, Itsaso Beltzeko kostaldeko, Asia Txikiko eta Ekialdeko Mediterraneoko beste eskualde batzuetan hitz egiten da. Dokumentatuta, indoeuropar hizkuntzaren historiarik luzeena du, gutxienez, 3.400 urteko idatzizko erregistroak baititu[3] Idazkera sistema alfabeto grekoa da, gutxi gorabehera, 2.800 urte dituena[4][5]: lehenago, B lineala eta Zipreko silabarioa gisako idazkera-sistemetan erregistratzen zen[6]. Alfabetoa feniziar idazkeratik sortu zen, eta, aldi berean, latindar, ziriliko, kopto, gotiko eta beste idazkera askoren oinarri izan zen.

Grezierak oso leku garrantzitsua du mendebaldeko munduaren historian. Homeroren epopeietatik hasita, Antzinako Greziako literaturak garrantzi iraunkorreko obra ugari biltzen ditu Europako kanonean. Zientziaren eta filosofiaren oinarrizko testuetako asko, jatorriz, grezieraz idatzi ziren. Kristau Bibliaren Itun Berria ere, jatorriz, grezieraz idatzi zen.[14][15] Erromatar munduko latinezko testu eta tradizioekin batera, Greziako testuek eta antzinateko greziar gizarteek osatzen dute Klasikoen diziplinaren ikasgaiak.

Antzinaroan, greziera zen, alde handiz, Mediterraneo aldean gehien hitz egiten zen lingua franca[7]. Azkenean, Bizantziar Inperioko hizkuntza ofizial bihurtu zen, eta Erdi Aroko greziera bihurtu zen[8]. Forma modernoan, Greziako eta Zipreko hizkuntza ofiziala da, eta Europar Batasuneko 24 hizkuntza ofizialetako bat. Gaur egun, gutxienez, 13,5 milioi pertsonak hitz egiten dute Grezian, Zipren, Italian, Albanian, Turkian eta Greziako diasporako beste herrialde askotan.

Haren sustraiak aspalditik oso erabiliak dira hitz berriak sortzeko, baita beste hizkuntza batzuetan ere; greziera eta latina nazioarteko hiztegi zientifikoaren iturri nagusiak dira.

Thumb
Homero, egilearen irudikapen idealizatua.
Remove ads

Historia

Greziera Balkanetan mintzo da K.a. bigarren milurtekotik. Aztarnarik antzinakoena Kretako «Gurdiaren Taulen Gela»n aurkitu zuten. K.a. XV. mendekoa izanda, greziera lekukotasunik zaharrenetakoak dituzten munduko hizkuntzetako bat dugu. Antzinatasun hori, indoeuropar hizkuntzen artean, Vedaken sanskritoak bakarrik berdin dezake.

Alfabeto grekoa, berriz, ez da hain zaharra, eta feniziar alfabetotik eratorria da. Hizkuntzalarien aburuz, greziera bost arotan bana daiteke:

Erdi Aroko grezieratik aurrera, bi hizkeratan banatu da hizkuntza: dhimotikí (δημοτική), herri hizkera, eta katharévusa (καθαρεύουσα), klasikoen erara itxuratutako hizkera jasoa, testu literario, juridiko, administratibo eta zientifikoetan erabilia XIX. eta XX. mendeetan. Diglosia arazo hori 1976ko 306 Legeak irtenbideratu zuen, dhimotikía ofizial bihurtu zuenean. Bi hizkerek greziera batua (κοινή νεοελληνική edo Aro Berriko greziera amankomuna) sortu dute.

Batzuek diote Aro berriko grezierazko hiztun jasoak antzinako testuak uler ditzakeela; dena den, arrazoia, ziur aski, kultura da, eta ez hizkuntzen arteko antzekotasuna. Hala ere, koinēa erraza da oso egungo hiztunentzat.

Euskarak, Europako beste hizkuntzek bezala, hitz asko hartu dizkio, normalean zeharka, hau da, frantsesaren edo gaztelaniaren bitartez: astronomia, demokrazia, filosofia, foka, eta abar. Gainera, oraindik, greziar hitz eta morfemak erabiltzen dira hitz berriak sortzeko: antropologia, automobila, fotografia, hipermerkatu, hidromasaje, dinosauro, (elektro)entzefalograma, aromaterapia, biomekanika... eta, latinezko hitzekin batera, egungo hiztegi zientifiko eta teknikoaren erroak dira.

Diglosia

Aro modernoan, greziera diglosia egoera batean sartu zen: herri-hizkuntzen eta forma arkaikoen idazkera elkarbizitzan. Grezieraren auzitzat ezagutu zen greziera modernoaren bi barietate lehiakideen arteko polarizazioa izan zen: dhimotiki (greziera modernoaren herri-hizkuntza), eta katharevousa (arautua, garbitua), XIX. mendearen hasieran garatu zen dhimotiki eta antzinako grezieraren arteko konpromisoa, Greziako estatu sortu berrian helburu literario eta ofizialetarako erabiltzeko. 1976an, dhimotikia, katharevousaren ezaugarriak sartu ondoren, Greziako hizkuntza ofizial aitortu zuten, eta horrela sortu zen greziera moderno estandarra, gaur egun helburu ofizial guztietarako eta hezkuntzarako erabiltzen dena[9].

Batasun historikoa

Thumb
Greziera modernoaren dialekto nagusien banaketa

Grezieraren etapen arteko batasun historikoa eta etengabeko nortasuna azpimarratu ohi dira. Beste hizkuntzetan ikusten direnen pareko aldaketa morfologiko eta fonologikoak izan baditu ere, antzinate klasikotik ez da eten bere tradizio kultural, literario eta ortografikoa hizkuntza berri bat sortzen ari dela esateko adina. Egungo hiztunek, oraindik ere, antzinako grezierazko literatura-lanak beren hizkuntzaz egindakotzat hartzen dituzte, eta ez atzerriko hizkuntza baten zatitzat[10] Sarritan esaten da aldaketa historikoak txikiak izan direla beste hizkuntza batzuekin alderatuta. Estimazio batek dio greziera homerikoa, ziurrenik, demotikotik hurbilago dagoela gaur egungo ahozko ingelesa XII. mendeko ingeles ertainetik baino[11].

Remove ads

Hedadura geografikoa

Thumb
Grezieraren banaketa geografikoa Errusiar Inperioan (1897ko zentsua)
Sakontzeko, irakurri: «Greziar»

Gaur egun, gutxienez, 13 milioi lagunek hitz egiten dute greziera, batez ere Grezian, Zipren eta Greziako eta Albaniako mugatik gertu (Albanian) dagoen greziera hiztunen gutxiengo handi batekin batera[12]. Albaniako biztanleriaren ehuneko esanguratsu batek greziera ezagutzen du, hein batean, Greziara 1980ko eta 1990eko hamarkadetan albaniarren immigrazio-olatuak eta herrialdeko greziar komunitatea dela eta. Grezia-Turkia gerra eta 1923ko ondoriozko biztanle-trukearen aurretik, greziera hiztunen populazio oso handia zegoen Turkian, nahiz gaur egun oso gutxi geratzen diren[3]. Greziera hiztunen komunitate txiki bat da Bulgarian ere, Grezia-Bulgariako mugatik gertu. Greziera mundu osoan ere hitz egiten da, anitz herrialdetan komunitate nabariak baitaude: Estatu Batuetan, Australian, Kanadan, Hegoafrikan, Txilen, Brasilen, Argentinan, Errusian, Ukrainan, Erresuma Batuan eta Europar Batasuna osoan, batez ere Alemanian.

Historikoki, greziera hiztunen komunitate eta eskualde esanguratsuak izan ziren Ekialdeko Mediterraneo osoan, gaur egun, Italia hegoaldea, Turkia, Zipre, Siria, Libano, Israel, Palestina, Egipto eta Libia direnak; baita Itsaso Beltzaren eremuan ere, gaur egun Turkia, Bulgaria, Errumania, Ukraina, Errusia, Georgia, Armenia eta Azerbaijan direnak; eta, neurri txikiagoan, mendebaldeko Mediterraneoan, hala nola Massalia, Monoiko eta Mainake kolonietan eta inguruan. Nubiako kristau erreinuetan, beren historiaren zatirik handienean, gobernuaren eta erlijioaren hizkuntza ofizialtzat ere erabili zen.[13]

Estatus ofiziala

Greziera, bere forma modernoan, Greziako hizkuntza ofiziala da: hor, ia biztanleria osoak hitz egiten du[14]. Halaber, hizkuntza ofiziala da Zipren (teorian, turkierarekin batera) eta Akrotiri eta Dhekelian Britainia Handiko itsasoz haraindiko lurraldea (ingelesarekin batera)[15]. Grezia eta Zipre Europar Batasuneko kide direnez, greziera erakundearen 24 hizkuntza ofizialetako bat da[16]. Greziera hizkuntza gutxitutzat aitortzen da Albanian, eta modu koofizialean erabiltzen da bertako zenbait udalerritan, Gjirokastër eta Saranda barrutietan[17]. Italiako Apulia eta Calabria eskualdeetan ere hizkuntza gutxitu ofiziala da. Eskualdeetako edo Hizkuntza Gutxituen Europako Gutunaren esparruan, greziera, ofizialki, babesten eta sustatzen da eskualdeko eta hizkuntza gutxitu gisa: Armenian, Hungarian, Errumanian eta Ukrainan[18]. Turkian, hizkuntza gutxitutzat aitortzen da, eta babestuta dago 1923ko Lausanako Hitzarmenaz[19][20][21][22].

Remove ads

Maileguak beste hizkuntza batzuetan

Grezierazko hitzak beste hizkuntza batzuetan mailegatu dira, euskara barne: matematika, fisika, astronomia, demokrazia, filosofia, atletismo, erretorika, bataio, Ebanjelio, etab. Gainera, grezierazko hitz eta elementuak oraindik ere emankorrak dira hitz berriak egiteko oinarri gisa: antropologia, telefono, isomero, biomekanika, zinematografia... Latinezko hitzekin batera, nazioarteko hiztegi zientifiko eta teknikoaren oinarria osatzen dute[23][24].

Sailkapena

Greziera indoeuropar hizkuntza familiaren adarretako bat da. Hurbilen zituen antzinako hizkuntzak antzinako mazedoniera (agian grezierazko dialektoa zena) eta frigiera ziren, baina hori ez dago dokumentatuta. Egun, hurbilen dituen hizkuntzak armeniera eta indoirandar hizkuntzak dira[25].

Idazkera

Informazio gehiago Alfabeto greko, Letra zaharkituak ...
Sakontzeko, irakurri: «Alfabeto greko»

Greziera alfabeto grekoaz idazten da K.a. IX. mendetik. Greziera klasikoan, latin klasikoan bezala, letra larriak baino ez zeuden. Letra xeheak Erdi Aroko eskribek sortu zituzten arinago idazteko. Egun erabiltzen den alfabetoa joniera berankorrarena bera da, K.a. 403an sortua, atiko klasikoa idazteko.

Aro berriko alfabeto grekoak 24 letra ditu, bakoitza letra larriko eta letra xeheko formetan. Sigmak beste xehezko forma du (ς), hitzaren bukaeran erabiltzeko.

Letra larriak
ΑΒΓΔΕΖΗΘΙΚΛΜΝΞΟΠΡΣΤΥΦΧΨΩ
Letra xeheak
αβγδεζηθικλμνξοπρσ, ςτυφχψω

Gainera, alfabeto grekoak zenbait ikur diakritiko ditu: hiru ahoskera, arnasa hartzeko markak eta dieresia. Ikur horiek guztiek aro helenistan zehar sortu ziren, baina, egun, alde batera utzi dira. 1982tik aurrera, sistema monotonikoa izenekoa erabiltzen da, hau da, dieresia baino erabiltzen ez duena: antzinako sistema edo politonikoa greziera klasikoa idazteko erabiltzen da.

Remove ads

Aro berriko grezieraren adibideak

Remove ads

Ikus, gainera

Erreferentziak

Bibliografia

Irakurketa gehigarriak

Kanpo estekak

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads
Remove ads