Ar

Arra (ikurra: ♂) sexuaren bidez ugaltzen diren izaki bizidunen sexuetako bat da, espermatozoideak edo polena sortzeko gaitasuna duten banakoen sexua, alegia. Arrak sortzen duen gametoa emeek sortzen duten handiagoarekin batzen da, obulua, ernalketan zehar^[1][2][3]. Ar batek ez du gaitasunik sexu-ugalketa bere kabuz egiteko, ez badu gutxienez eme baten obulu batera sarbidea, baina badaude ugalketa asexuala ere egin dezaketen organismoak^[4]. Ugaztun ar gehienek, baita gizakiek ere, Y kromosoma bat dute^[5][6], testosterona kopuru handiak sortzeko aukera ematen diona, eta gizonezkoaren ugaltze-aparatua garatzen duena.

Marte erromatar gerra-jainkoaren ikurra, arrak adierazteko erabiltzen duguna

Beste esanahi batzuen berri izateko, ikus: «Ar (argipena)»

Gizakien kasuan, ar terminoa ere erabiltzen da generoa izendatzeko, genero-rolak eta genero identitatea eztabaidatzen denean, gizon erabili beharrean^[7].

Sarrera

Sexu bereizien existentziak eboluzio independentea izan du une eta leinu ezberdinetan, eboluzio konbergentearen adibide^[8][9]. Patroi errepikatua da ugalketa sexuala espezie isogamoetan, forma eta portaera bereko gametoekin (baina maila molekularrean desberdinak) estalketa mota bi edo gehiagorekin, gameto maskulino eta femeninoa duten espezie anisogamoekin eta gameto femeninoa duten espezie oogamoekin, zeinetan gameto femeninoa maskulinoa baino askoz handiagoa den eta mugitzeko gaitasunik ez duen. Argudia daiteke ugaltze sexualerako bi gameto elkartzen dituzten mekanismoen muga fisikoek eragiten dutela patroi hori^[10]. Baina espezie batzuetan arrak beren kabuz ugaldu daitezke asexualki, androgenesi bidez, adibidez^[11][12].

Ondorioz, sexua espezie guztietan sortutako gameto motaren arabera definitzen da (hau da, espermatozoide edo obuluen arabera), eta leinu batean ar eta emeen arteko desberdintasunek ez dute beti desberdintasunik iragartzen beste leinu batean^[13][14].

Sexu desberdineko organismo edo ugal-organoen arteko ar/eme dimorfismoa ez da animalietara mugatzen; gameto arrak kitridoek, diatomeoek eta landare lurtarrek sortzen dituzte, besteak beste. Landare lehortar, femenino eta maskulinoetan, gameto femenino eta maskulinoak ekoizten dituzten organismo eta egiturak ez ezik, landare ar eta femeninoak sortzen dituzten esporofitoen egiturak ere izendatzen dituzte.

Eboluzioa

Anisogamiaren eboluzioak funtzio maskulino eta femeninoaren eboluziora eraman zuen^[15]. Anisogamiaren eboluzioaren aurretik, espezie bateko ernalketa motak isogamoak ziren: tamaina berekoak eta biak mugi zitezkeen, «+» edo «-» motetan soilik katalogatuta^[16]. Anisogamian, ugalketa egiten duen elementu bakoitzari gameto deitzen zaio. Arren gametoa emeena baino txikiagoa da, eta mugikorra izan ohi da^[17]. Anisogamia zergatik gertatu zen ez da oraindik guztiz ondo ulertzen, ez baitago haren agerpenaren erregistro fosilik. Anisogamiaren jatorriari buruzko teoria ugari daude. Azalpenetako askok komunean dute gameto eme handiagoek bizirauteko aukera gehiago dituztela eta gameto ar txikiagoek beste gameto batzuk aurkitzeko aukera gehiago dituztela, azkarrago bidaiatu dezaketelako. Gaur egungo ereduek ez dute azaldu ohi zergatik mantentzen den isogamia espezie gutxi batzuetan^[18]. Badirudi anisogamiak hainbat aldiz eboluzionatu duela isogamiatik aurrera; adibidez, Volvocales emeek (alga berde mota bat) Plus estalketa motatik aurrera eboluzionatu zuten. Sexuaren eboluzioa gutxienez duela 1.200 milioi urte hasi bazen ere, erregistro fosil anisogamorik ez dagoenez, zaila da zehaztea noiz eboluzionatu zuten arrek^[19]. Teoria baten arabera, arrak «-» motako ernalketatik eboluzionatu zuten^[20].

Sexuaren determinazioa

Organismo jakin baten sexua hainbat faktorek zehaztu dezakete. Genetikoak edo ingurunekoak izan daitezke, edo modu naturalean alda daitezke organismo baten bizitzan zehar. Espezie gehienek bi sexu baino ez dituzten arren (arra edo emea), animalia hermafroditek, harrek bezala, ugal-organo arrak zein emeak dituzte^[21]. Ar eta emeetan banatzen diren espezieei gonokoriko deitzen zaie animalietan eta dioiko hazidun landareetan eta kriptogamoetan. Sistema batzuetan, arrek eta hermafroditek elkarrekin biziraun dezakete, androdioiko deitzen den sistema batean. Arrez gain, emeak eta hermafroditak baldin badaude, orduan trioiko deitzen zaio^[22].

Espezie guztiek ez dute sexua zehazteko sistema bera. Animalia gehienetan, gizakiak barne, sexua genetikoki zehazten da; hala ere, Cymothoa exigua bezalako espezieek sexua aldatzen dute inguruan dauden eme kopuruaren arabera^[23].

Determinazio genetikoa

Ugaztun gehienak, gizakiak barne, genetikoki sexua zehazteko XY sistemak zehazten ditu, eta arrek XY sexu-kromosomak dituzte sistema horretan (emeek, berriz, XX). Hainbat espezietan, gizakiak barne, posible da XX ar bat izatea, edo beste kariotipo batzuk edukitzea. Ugalketan, ar batek X espermatozoide bat edo Y espermatozoide bat eman dezake, eta eme batek, berriz, X obulu bat baino ezin du eman. Y espermatozoide batek eta X obulu batek ar bat sortzen dute, eta X espermatozoide batek eta X obulu batek, berriz, eme bat^[24].

Maskulinitatearen erantzule den Y kromosomaren zatia da Y kromosomaren sexuaren eskualde determinatzailea, SRY delakoa^[25]. SRYk Sox9a aktibatzen du, zeinak FGF9arekin eta PGD₂arekin atzeraelikatze-begiztak eratzen dituen gonadetan, eta gene horien mailak garapen maskulinoa eragiteko bezain altu mantentzea ahalbidetzen du^[26]; adibidez, FGF9ak kordoi espermatikoen garapena eta Sertoli zelula sexualen ugalketa eragiten ditu (biak ala biak erabakigarriak dira garapen maskulinorako)^[27].

ZW sexua zehazteko sistema, non arrek ZZ sexu-kromosomak dituzten (emeen ZW ez bezala), hegaztietan eta intsektu batzuetan (tximeletak eta sitsak batez ere) eta beste organismo batzuetan aurki daiteke. Hymenoptera intsektuen ordenako kideak, inurriak eta erleak bezala, haplodiploidiak zehaztu ohi ditu: ar gehienak haploideak dira, eta emeak eta ar antzu batzuk, berriz, diploideak. Hala ere, oraindik ar diploide emankorrak ager daitezke zenbait espezietan, hala nola Cataglyphis cursor espeziean^[28].

Ingurunearen araberako determinazioa

Narrasti espezie batzuetan, kaimanetan adibidez, sexua arrautza inkubatzen den tenperaturaren araberakoa izaten da. Beste espezie batzuek, barraskilo batzuek adibidez, sexu-aldaketa praktikatzen dute: helduak arrak izaten hasten dira, eta gero eme bihurtzen dira^[29]. Pailazo-arrain tropikaletan, talde bateko indibiduo menderatzailea eme bihurtzen da; gainerakoak, berriz, ar^[30].

Karaktere sexual sekundarioak

Sakontzeko, irakurri: «Karaktere sexual sekundario» eta «Sexu-dimorfismo»

Giza eme bat (ezkerrean) eta ar bat (eskuman), alderatzeko parez pare jarrita. Genitalen inguruan duten ile pubikoa kenduta dute anatomia hobeto ikus dadin.

Arrek eboluzionatu egin dute bigarren mailako ezaugarri sexualak erabiltzeko, beren gaitasuna adierazten duten ezaugarriak erakusteko. Uste denez, hautespen sexuala da ezaugarri horiek garatzeko indar bultzatzailea. Tamaina fisikoaren ezberdintasunek eta hautespen sexualaren baldintzak betetzeko gaitasunak modu esanguratsuan lagundu dute espezie bakoitzaren bigarren mailako ezaugarri sexualen emaitzan^[31].

Espezie askotan, esperma ekoizte soilak baino alde handiagoa dute arrek emeengandik. Adibidez, intsektu eta arrain batzuetan, arra emea baino txikiagoa da. Landare hazidunetan, organismo beraren sexu-organoak bai emeen bai arren elementuak izaten dituzte.

Ugaztunetan, gizakiak barne, arrak emeak baino handiagoak izan ohi dira. Ugaztun arrek estalketa aukerak irabazteko fisikoki indartsuagoak eta lehiakorragoak izan beharrari egozten zaio hori askotan. Gizakietan, zehazki, arrek emeek baino gorputz-ile eta muskulu-masa gehiago dute^[32][33].

Hegaztiek lumaje koloretsua izaten dute, eta horrek emeak erakartzen ditu^[34]. Hegazti espezie askotan, arrek emeek baino kolore biziagoak erakusten dituzte, eta horrek ikusgarriago egiten ditu balizko bikoteentzat. Ezaugarri horiek denborarekin eboluzionatu egin dute, hautespen sexualaren ondorioz; izan ere, ezaugarri horiek zituzten arrek arrakasta handiagoa zuten bikotekideak erakarri eta geneak transmititzeko orduan.

Beste erabilera batzuk

VGA konektore ar bat.

Analogiaz, elektronikan edo iturgintzan erabiltzen diren tresnetan, besteak beste, ar eta eme hitzak erabiltzen dira konektoreen duten forma zehazteko. Oro har, konektatzen den atalari, ar deitzen zaio, eta finkoa denari eme.