Galiera

Galiera edo Galiako zelta antzinako hizkuntza zelta izan zen, latina gailendu baino lehen Galian hitz egiten zena. VI. mendean desagertu bazen ere, haren aztarna batzuek iraun dute Europako zenbait hizkuntzatan eta toponimian.^[1] Lepontiera eta galaziera ahaide hurbilak zituen.^[2]

La Graufesenquen aurkitutako platen batean egindako galierazko inskripzioa, latindar letra etzanaz egina.

Galiera
Datu orokorrak
Hiztunak	Hizkuntza hila
Eskualdea	Galia
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza indoeuropar hizkuntzak hizkuntza zeltak hizkuntza zelta kontinentalak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	subjektu aditza objektua eta hizkuntza malgukaria
Alfabetoa	latindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
Glottolog	tran1289
Linguist List	gaul
IETF	cel-gaulish

Artikulu hau Galiako hizkuntza zeltari buruzkoa da; Bretainiako Oïl hizkuntza gaitzat duena beste hau da: «Galo»

Hutsune handiak daude galieraren gaineko ezagueran. 800 idazkun inguru ezagutzen dira:^[3] eskaintzak, epitafioak, jabetza-akordioak, eta baita lege eta erlijio agiriak ere. Larzac-eko eta Chamalièresko berunak, Lezouxeko platera eta Colignyko Egutegia dira luzeenak.

Idazkera

Hiru alfabeto erabili ziren galiera idazteko:^[2]

Luganoko alfabetoa

K.a. VII-V. mendeen artean, Luganoko alfabetoa erabili zen Galia Zisalpinoan lepontiera idazteko; hauxe xen:

𐌀 𐌄 𐌉 𐌊 𐌋 𐌌 𐌍 𐌏 𐌐 𐌓 𐌔 𐌕 𐌈 𐌖 𐌅 𐌗 𐌆

Luganoko alfabetoak ez zituen ezberdintzen herskari ahostun eta ahoskabeak; beraz, 𐌓 /b/ edo /p/ izan daiteke; 𐌕, /t/ edo /d/; eta 𐌊, /g/ edo /k/. 𐌖 /u/ eta 𐌅 /w/ ezberdintzen ziren. 𐌈, ziur aski, /t/-rako erabiltzen zen, eta 𐌗 /g/-rako.

Alfabeto grekoa

K.a. III. mendetik aitzina, ekialdeko alfabeto grekoa erabili zen Galia Narbonensisen:

α β γ δ ε ζ η θ ι κ λ μ ν ξ ο π ρ ϲ τ υ χ ω

χ [χ]-rako zen, θ t^s-rako, ου /u/, /ū/ eta /w/-erako; ε /e/ labur eta /ē/ luzerako; eta ο /o/ labur eta /ō/ luzerako. Azpimarratu behar da sigma ϲ dela (lunate sigma) ekialdeko alfabeto grekoan.

Latindar alfabetoa

K.a. 58-50ean Erromak Galia beretu ostean, galiarrak latindar alfabetoa erabiltzen hasi ziren:

A B C D Ð E F G H I K L M N O P Q R S T V X Z

a b c d ð e f g h i k l m n o p q r s t v x z

G eta K irizpide zehatzik gabe erabili ohi ziren. Ð/ð, ds eta s /ts/ edota /dz/ adierazteko erabil zitezkeen. X/x [χ] edo /ks/ zen. Q gutxitan erabiltzen zen (Sequanni, Equos), eta baliteke arkaismoa izatea. Ð eta ð baliatzen ziren Tau Gallicum hizkia irudikatzeko.

Fonologia

Bokalak

Bost bokal labur eta beste bost luze zituen:^[2]

Mota	Aitzinekoak		Erdikoak		Atzekoak
	luzea	motza	luzea	motza	luzea	motza
Itxiak	iː	i			uː	u
Erdi-itxiak	eː	e			o:	o
Irekiak			aː	a

• Diptongoak: ai, ei, oi, au, eu, ou

Kontsonanteak

Mota	Biezpainkariak	Hobikariak	Sabaikaria	Belarrak
Sudurkariak	m	n
Herskariak	p  b	t  d		k  ɡ
Afrikatua		ts
Igurzkariak		s		x  ɣ1
Hurbilkariak			j	w
Likidoak		r, l

1. [x] /k/-ren alofonoa zen /t/-ren aurrean.

Gramatika

• Deklinabideak zazpi kasu zituen: nominatiboa, bokatiboa, akusatiboa, datiboa, genitiboa, leku-denborazkoa eta instrumentala.
• Aditza sistemak lau modu (indikatiboa, agintera, subjuntiboa, desirazkoa), lau denbora (orainaldia, geroaldia, burutua, burutugabea) eta hiru boz (aktiboa, pasiboa) zituen.
• Subjektua - aditza - osagarria da perpausaren eredurik ohikoena.

Lexikoa

Zenbakiak

La Graufesenque graffitiko ordinalak:

• 1. cintus, cintuxos (galesera cyntaf, irlandera zaharra cétnae)
• 2. allos (galesera ail, irlandera zaharraaile = otro)
• 3. tritios (galesera trydydd, irlandera zaharra treide)
• 4. pentuar[ios (galesera pedwerydd, irlandera zaharra cethramad)
• 5. pinpetos (Ml galesera pymhet (ahora pumed), irlandera zaharra cóiced)
• 6. suexos (beharbada suextos-ekin nahastuta, galesera chweched, irlandera zaharra seissed)
• 7. sextametos (galesera seithfed, irlandera zaharra sechtmad)
• 8. oxtumeto[s (galesera wythfed, irlandera zaharra ochtmad)
• 9. namet[os (galesera nawfed, irlandera zaharra nómad)
• 10. decametos, decometos (galesera degfed, irlandera zaharra dechmad, zeltiberiera dekametam)

Hilak

Colignyko Egutegiaren arabera, urtea 12 hilabetetan banaturik zegoen, eta beste bi hilabete tartekaturik zeuden bost urteko zikloan:^[2]

• X.., lehenbiziko urtean tartekatutako hilabetea
• Samonios, azaroa
• Dumannios, abendua
• Rivros, urtarrila
• Anagantio, otsaila
• Ogronnios, martxoa
• Cutios, apirila
• Ciallos, hirugarren urtean tartekatutako hilabetea
• Giamonios, maiatza
• Simivisonnios, ekaina
• Equos, uztaila
• Elembivios, abuztua
• Edrinios, iraila
• Cantlos, urria

Bibliografia

• Delamarre, X. (2003). Dictionaire de la Langue Gauloise (2. arg.). Paris: Editions Errance. ISBN 2-287772-237-6
• Lambert, Pierre-Yves (2003) La language gauloise (2. arg.) Paris: Editions Errance. ISBN 2-87772-224-4
• Meid, Wolfgang (1994) Gaulish Inscriptions. Budapest: Archaeolingua. ISBN 963-846-06-6
• Sims-Williams, Patrick (2003) The Celtic Inscriptions of Britain: phonology and chronology, c.400-1200 Oxford: Blackwell. ISBN 1-4051-0903-3