Ipar itsasoa

Ipar itsasoa^[1] Ozeano Atlantikoaren itsaso marjinal bat da, ekialdean Norvegia eta Danimarkako kosten artean kokatua, mendebaldean britainiar uharteetakoak eta hegoaldean Alemania, Herbehereak, Belgika eta Frantziakoak. Skagerrak itsasoaren ekialdeko badia moduko bat da, Kattegat-en bidez Baltikoarekin lotzen duena; Baltikoarekin konektatuta dago Kieleko ubidearen bidez ere. Mantxako kanalak Atlantikoaren gainerako zatiekin lotzen du hegoaldetik, eta, iparraldetik, berriz, Norvegiako itsasoarekin, zeina Shetlandak iparraldean itsasoak hartzen duen izena baita.

Ipar itsasoa
Ozeanoa	Ozeano Atlantikoa
Kontinentea	Europa
Koordenatuak	56°30′N 3°42′E
Azalera	570.000 km²
Luzera	960 km
Zabalera	580 km
Sakonera	batez bestekoa: 95 m handiena: 700 m

Mareak nahiko irregularrak dira, iparraldetik datorren korronte batek eta hegoaldetik datorren beste batek bat egiten baitute bertan. Euri eta laino ugari dago urte osoan, eta ipar-mendebaldetik nabigazioa arriskutsu egiten duten ekaitz bortitzak datoz.

750.000 km²-ko azalera du^[2], 960 km inguruko luzera eta 480 km-ko zabalera, gehienez. Sakonera txikiko itsasoa da, batez beste 95 metroko sakonera baitu: Dogger bankuan, itsasoaren erdian eta 25 bat metroko sakoneran, mamut-aztarnak aurkitu izanak frogatzen du azken glaziazioan izotzez estalita edo azaleratuta zegoela. Izotza urtzean, bankua uharte itxurako azken gordeleku moduko bat bihurtu zen.

Antzinaroan, itsaso hori Oceanum edo Mare Germanicum izenez ezagutzen zen. Gaur egungo izena Frisiako uharteen ikuspegitik sortu zela uste da, handik erabat iparraldera geratzen baitzen, eta Hegoaldeko itsasoari (Frisiako itsasoa eta Zuiderzee, Herbehereetan) kontrajarrita. Luzarora, gaur egungo izena nagusitzen joan zen, eta Aro Modernoan nagusi zen dagoeneko. Aipaturiko Aro Modernoan, ohikoa zen Ozeano Atlantiko osoari Ipar itsasoa edo Nord Itsasoa deitzea, eta, ordainetan, Ozeano Bare osoari Hegoaldeko Itsasoa edo Sud Itsasoa deitu zitzaion.

Inguruko estatuetako hizkuntza ofizialen arabera: frantsesez, Mer du Nord deitzen zaio; nederlanderaz, Noordzee; alemanez, Nordsee; suedieraz, Nordsjön; danieraz, Nordsøen; norvegieraz, Nordsjøen, eta North Sea ingelesez. Frisieraz, Noardsee deitzen zaio, eta, eskozieraz, A' Mhuir Tuathen.

Petrolio eta gas natural hobi garrantzitsuak ditu, 1970eko hamarkadan ustiatzen hasi zirenak.

IHOren mugaketa

Itsasoak mugatzeko arloan nazioarteko agintaritza nagusiak, Nazioarteko Erakunde Hidrografikoak («International Hydrographic Organization, IHO), itsasotzat jotzen du Ipar Itsasoa. Mundu osoan erreferentzia den «Limits of oceans and seas» (Ozeano eta itsasoen mugak, 1953ko 3. edizioa) argitalpenean, 4 zenbakiaz identifikatzen du, eta honela definitzen du:

«	Hego-mendebaldean. Waldeko itsasargia (Frantzia, 1° 55' E) eta Leathercoat puntua (Ingalaterra, 51° 10' N) lotzen dituen lerro bat. Ipar-mendebaldean. Eskoziako Dunnet Head-etik (3° 22' W) Hoy uharteko Tor Ness-eraino (58° 47' N), eta, handik, irla horretan zehar, Mainland-eko Breck Ness-en dagoen Hoy Kame-ra (58º 55' N), uharte horretatik Head kostara (3º 14' W) eta Inga Ness-era (59º 17' N) Westray-n, Westray barrena Bow Head-era Mull Head barrena (Papa Westrayko iparraldeko puntua) eta Seal Skerry-ra (North Ronaldsayko iparraldeko puntua) eta handik Horse uhartera (Shetland uharteetako hegoaldeko puntua). Iparraldean. Shetland uharteetako Mainland-eko iparraldeko puntutik (Fethaland puntua), Yell uharteko Graveland Nessen zehar (60º 39' N), Yell-en barrena Gloup Ness-eraino (1° 04' W) eta Spoo Ness-en zehar (60° 45' N), Unst uhartean, Unst-etik Herma Ness-eraino (60° 51' N), Rumbling-eko SO punturaino eta Muckle Flugga-ra (60° 51' N 0° 53' W), horiek guztiak Ipar itsasoan sartu behar dira; eta, handik, 0° 53' O meridianotik 61° 00' N paraleloraino eta ekialderantz, paralelo horri jarraituz, Norvegiako kostalderaino, eta Banco Vikingoren multzoa Ipar itsasoan sartuz. Ekialdean. Skagerren mendebaldeko muga [Hanstholm (57º 07' N 83º 6' E) eta Naze (Lindesnes, 58º N 7º E)] lotzen dituen lerroa.	»
Limits of oceans and seas, 10. or.[3]

Izena

Antzinaroan, itsaso hori Oceanum edo Mare Germanicum izenez ezagutzen zen. Gaur egungo izena Frisiako uharteen ikuspegitik sortu zela uste da, handik erabat iparraldera geratzen baitzen, eta Hegoaldeko itsasoarekiko oposizioagatik (gaur egun Wadden itsasoa, Herbehereetan). Luzarora, gaur egungo izena nagusitzen joan zen, eta Aro Modernoan nagusi zen dagoeneko.

Inguruko estatuetako hizkuntza ofizialen arabera, Mer du Nord deitzen diote frantsesez; Noordzee, nederlanderaz; Nordsee, alemanez; Nordsøen, danieraz; Nordsjøen, norvegieraz, eta North Sea, ingelesez. Mendebaldeko frisieraz, Noardsee esaten zaio; iparraldeko frisieraz, berriz, Weestsiie (Mendebaldeko itsasoa), eta eskoziar gaelikoz, A' Mhuir a Tuath.

Jasotzen den lehen izenetako bat «Septentrionalis Oceanus» edo Ipar Ozeanoa da, Pliniok aipatu zuena. Hala ere, beren kostaldean bizi ziren zeltek «Morimaru» edo itsaso hila izena aipatzen zuten, herri germaniarrek ere bere egin zutena «Morimarusa» bilakatuz. Izen horrek erreferentzia egiten dio ur hila edo ur gezatako geruza zerrenda batzuei, ur gaziren gainaldea hornitzen zutenak, urari itxura lasaia emanez. Fenomeno horren erreferentzia Erdi Aroraino luzatu zen, antzinako goi-alemanaren «giliberōt»en edo erdialdeko-nederlanderaren «lebermer»en edo «libersee»n hauteman daitekeenez.

Aldi luzeetan erabilitako beste izen arrunt batzuk izan ziren: «Mare Frisicum» eta «Mare Germanicum» (edo Oceanus Germanicus) latinezko terminoak, baita beste hizkuntza batzuetan dituzten baliokideak ere.

Geografia

1490ean, Ptolomeoren Geografia izeneko mapa baten berregitea, non «Oceanus Germanicus» izena agertzen den.

Ipar itsasoa, mendebaldean, Orkadak uharteek eta Ingalaterra eta Eskoziako ekialdeko kostak mugatzen dute^[4]; ekialdean, Eskandinaviako penintsularen hego-mendebaldeko muturrak eta Jutlandiako mendebaldeak (Norvegiako eta Danimarkako kostaldeak, hurrenez hurren), eta, hegoaldean, Alemaniako mendebaldeko kostaldeak, Herbehereetako eta Belgikako kostaldeak eta Frantziako iparraldeko kanalak.​ Hego-mendebaldean, Dover edo Calais itsasartetik harago, Ipar itsasoa Mantxako kanal bihurtzen da^[5], Ozeano Atlantikoarekin lotzen duena^[4][5].​​ Ekialdera, Baltiko itsasoarekin lotzen da Skagerrak eta Kattegat itsasoen bidez; bi itsasarte hauek Danimarka Norvegiatik eta Suedia banatzen dituzte, hurrenez hurren^[4]. Iparraldean, Shetland uharteek inguratzen dute, eta Norvegiako itsasoarekin lotzen da, Atlantikoaren ipar-ekialdeko muturrean dagoena^[4][6].

970 kilometroko luzera du, eta 580 kilometroko zabalera; 750.000 kilometro koadroko azalera, eta 94.000 kilometro kubikoko bolumena hartzen ditu.​ Ipar itsasoko kostaldearen inguru guztian, uharte eta uhartedi garrantzitsuak daude^[7], hala nola Shetland uharteak, Orkadak eta Frisiako uharteak^[5].​ Ipar itsasoak Europako arro kontinentaletatik datozen ur gezak jasotzen ditu, baita britainiar uharteetako arro hidrografikoetatik ere. Baltiko itsasoko ura ere hartzen du, non ibai ugari itsasoratzen diren; beraz, gazitasun txikia duen itsasoa da. Ipar itsasora isurtzen duten ibai nagusiak dira: Elba, Rhin eta Mosa. Elba ibaiaren arroak 144.000 kilometro koadroko azalera drainatzen du, 18 hiri eta horien ibaiadarrak barne. Rhin-Mosa deltak 199.000 kilometro koadroko azalerako ur-deskargak jasotzen ditu. Azalera horretan, 68 hiri daude^[8][9]. 184 milioi pertsona inguru bizi dira Ipar itsasorantz doazen ibaien arrotan. Eremu horrek industria-kontzentrazio trinkoak ditu^[10].

Sakonera

Iparralderantz, 53° 24' N latitudetik aurrera, oro har, Ipar itsasoaren hondoa modu desegokian jaisten da. Hegoaldean, Calaisko itsasarterantz makurtzen da.

Ipar itsasoa, ia osorik, Europako plataforma kontinentalean dago, batez besteko 90 metroko^[4][11] sakonerarekin; 100 metro baino gehiagoko sakonera duten eremu gutxi ditu. Salbuespen bakarra, Norvegiako zanga da, Norvegiako kostarekin paraleloan doana, Oslotik Bergen iparraldeko eremu bateraino^[4]. 20 eta 30 kilometro bitarteko zabalera du^[4], eta 300 metroko sakonera Bergenen aurrean, eta 725 metroko gehienezko sakonera Skagerraken^[12][11].​​ Britainia Handiaren ekialdean, Dogger bankua dago. Glaziaraldiko morrena handi batetik datorren goi-lautada bat da, kontsolidatu gabeko glaziarren hondakinen metaketaren ondorioz sortutakoa^[13][14]. Itsas azalera baino 15-30 metro beherago dago, eta ezaugarri horrek oso eremu aberatsa sortu du arrantzarako^[4]. Arrantza gune nagusi izan da (bakailaoa, sardinzarra). Gaur egun, berriz, garrantzi handiagoa dute 1970ean han aurkitu ziren petrolio eta gas natural hobiek^[15].

Long Forties eta Broad Fourteens besalditan neurtutako sakontasunagatik hartzen dituzte izenak; berrogei besaldi eta hamalau besaldi edo 73 eta 26 metroko sakonera, hurrenez hurren. Banku handi horiek eta antzeko beste batzuek gune bereziki arriskutsu bihurtzen dute Ipar Itsasoa nabigatzeko^[16], satelite bidezko nabigazio-sistema berrien aplikaziorekin arindu dena^[17].

Ipar itsasoaren mendebaldean badaude sakonera handiak ere, adibidez, Deabruaren Zuloa^[18] Edinburgoren luzeran, 460 metroraino, eta batzuk, The Wash badiatik kanpo^[19]. Korridore horiek ibaiek sortutakoak izan zitzaketen, azken glaziazioan. Izan ere, glaziazioaren une horretan, Ipar itsasoaren maila egungoa baino baxuagoa zen (itsas atzerakada). Garaian, ibaiek zenbait zati higatuko zituzten, gaur egun itsasoak estaltzen dituenak (itsas aurrerakada). Litekeena da tunelaren haranaren hondakinak izatea, itsaslasterretarako irekita gelditu direnak.

Hidrologia

Tenperatura eta gazitasuna

Udan, batez besteko tenperatura 17 °C-koa da, eta 6 °C-koa neguan^[7].​ Klima aldaketa Ipar itsasoko batez besteko tenperatura igotzeari egotzi diote^[20].​ Urtarrileko airearen tenperaturak, batez beste, 0 eta 4 °C artean mugitzen dira, eta uztailekoak, berriz, 13 eta 18 °C artean. Neguko hilabeteetan, ohikoak dira denboraleak eta ekaitzak^[4].

Gazitasunaren batez bestekoak, berriz, 34 eta 35 gramo gatz artekoak dira ur litro bakoitzeko^[7].​ Gazitasunak aldakortasun handiagoa du ur gezaren sarrerak dauden lekuetan, hala nola Rhin eta Elba ibaien estuarioetan, Baltikoko itsasoarekin duen loturan eta Norvegiako kostaldean^[21].

Uraren eta mareen zirkulazioa

Ipar itsasoko ur-fluxuaren patroi nagusia erlojuaren kontrako noranzkoan biratzea da, ertzetan zehar^[22] . Ipar itsasoa Ozeano Atlantikoaren beso bat da, eta ozeanoko korronte gehienak jasotzen ditu ipar-mendebaldeko irekieratik, eta, maila txikiagoan, Mantxako kanalaren irekiera txikiko korronte berotik datorren zati bat. Norvegiako kostaldetik datoz korronte horiek^[23].​ Ur sakonetako nahiz ur azaletako korronteak norabide desberdinetan mugitzen dira; gazitasun apaleko azaleko kostako urak kanporantz mugitzen dira, eta gazitasun handiko sakonenak eta trinkoenak, berriz, kostarantz^[24].

Ipar itsasoa plataforma kontinentalaren barruan dago, eta sakonera handiagoko ur ozeanikoek duten olatu-mota desberdinak ditu. Olatuen abiadurak gutxitu egiten dira, eta olatuen anplitudeak, berriz, handitu. Ipar itsasoan, bi sistema anfidromiko daude, eta osatu gabeko hirugarren sistema anfidromiko bat^[25][26]. Ipar itsasoan, marearen batez besteko anplitudea 0 eta 8 metro artean dago^[7].

Ozeanoko itsaslasterrak iparraldetik sartzen dira nagusiki, Norvegiako kostaldetik

Ozeano Atlantikoko Kelvin marea iparralderantz bidaiatzen duen erdieguneko olatu bat da. Olatu horren energiaren zati bat Mantxako kanalean zehar hedatzen da Ipar itsasorantz. Gero, olatuak Ozeano Atlantikoaren iparralderantz bidaiatzen du jarraitzen du, eta, behin britainiar uharteak igarota, Kelvin marea ekialderantz eta hegoalderantz mugitzen da, eta, berriro, Ipar itsasoan sartzen da^[27].

Ibaiak

• Elba, 1165 km, Cuxhaven-en (Alemania) amaitzen dena;
• Weser, 452 km, Bremerhaven-en (Alemania);
• Ems, 371 kilometrokoa, Alemanian;
• Rhin, 1233 km, eta Mosa ibaia, 950 km, Rotterdamen (Herbehereak);
• Eskalda, 355 km, Vlissingen-en (Herbehereak);
• Yser, Nieuwpoort-en (Belgika)
• Tamesis, 346 km, Southend-on-Sea-n (Britainia Handia);
• Humber, Kingston upon Hull-en (Ingalaterra)
• Trent, 298 km, eta Ousse ibaia, 84 km, Kingston upon Hull-en (Britainia Handia);
• Tyne, 321 km, South Shields-en (Britainia Handia);
• Forth, 47 km, Stirling-en (Britainia Handia);
• Tay, 188 km, Dundee-n (Britainia Handia);

Itsas bazterrak

Ipar itsasoko ekialdeko eta mendebaldeko kostak irregularrak dira, glaziaraldiek glaziaraldian sortutakoak. Hegoaldeko kostaldeak sedimentu glaziarren hondarrekin estalita daude^[4]. Norvegiako mendiak itsasertzeraino iritsi direnez, fiordo sakonak eta uhartediak sortu dira. Stavangerren hegoaldean, kostaldea baretzen doa, eta gero eta uharte gutxiago daude^[4]. Eskozia ekialdeko kostaldea nahiko antzekoa da, baina ez Norvegiakoa bezain markatua. Ingalaterra ipar-ekialdean, itsaslabarrak altuera txikiagokoak dira, eta erresistentzia txikiagoko morrenek osatzen dituzte; horren ondorioz, gainazala errazago higatzen da, eta kostaldeek inguru biribilagoak dituzte^[28][29].​​ Herbehereetan, Belgikan eta Ingalaterraren ekialdean (Ekialdeko Anglia), itsasertza baxua eta zingiratsua da^[4]. Ipar itsasoko ekialdeko eta hego-ekialdeko kostaldea, Wadden itsasoan, hareatsua eta oso zuzena da, batez ere Belgikan eta Danimarkan^[30].

Mantxako kanala

Mantxako kanalak lotzen ditu Ipar itsasoa ekialdean eta Ozeano Atlantikoa mendebaldean, Calaisko itsasartearen bitartez, lehen aipatu bezala. Ingalaterrako kostaldeak iparraldean eta Frantziakoak hegoaldean mugakide ditu.

Wadden itsasoa

Herbehereetako, Alemaniako eta Danimarkako kostaldeetan zabaltzen da Wadden itsasoa, UNESCOk izendatu duena Gizadiaren Ondaretzat eta Ramsar lekuak barne hartzen dituena. Frisiako uharteak muga naturala dira eskualde honen eta Ipar itsaso zabalaren artean.