Ozeano Barea

ozeano From Wikipedia, the free encyclopedia

Ozeano Barea

Ozeano Barea edo Ozeano Pazifikoa[1] Lurraren bost ozeanikoetatik handiena eta sakonena da. Iparraldean Ozeano Artikotik hegoaldean Ozeano Australeraino (edo, definizioaren arabera, Antartikaraino) hedatzen da , eta Asiako kontinenteak eta Australiak mugatzen dute mendebaldean, eta Amerikak ekialdean. Lurreko ur masarik handiena da, haren azalera osoaren heren bat hartzen baitu, 166,2 milioi km². 25.000 irla inguru ditu, gehienak ekuatore lerroaren hegoaldean.

Datu azkarrak Kontinentea, Koordenatuak ...
Ozeano Barea
Thumb
KontinenteaAmerika, Asia, Ozeania, Antartika
Koordenatuak0°N 160°W
Azalera166.241.700 km²
Zabalera10.020 km
Sakonerabatez bestekoa: 4.300 m
handiena: 11.034 m
Itxi

165.250.000 kilometro karratutan, ozeanoen eta hidrosferaren zatirik handiena denez, Lurraren ur azaleraren % 46 eta planetaren azalera osoaren % 32 inguru betetzen du, lur eremu osoa (148.000.000 km2) baino handiagoa.[2] Ozeano Barean daude ur hemisferioko eta mendebaldeko hemisferioko zentroak, bai eta eskuraezintasun polo ozeanikoa ere. Ozeanoen zirkulazioak (Coriolis efektuak eragindakoa) bi ur bolumenetan banatzen du,[3] neurri handi batean independenteak direnak: Ipar Ozeano Barea eta Hego Ozeano Barea (edo, modu lausoagoan, Hegoaldeko Itsasoa. Modu informalagoan, Ozeano Barea nazioarteko egun aldaketa lerroaren arabera ere banatu daiteke: Ekialdeko Ozeano Barea eta Mendebaldeko Ozeano Barea, horrela lau koadrantetan banatuta, hau da, Ipar-ekialdeko Ozeano Barea Ipar Amerikako kosten aurrean, Hego-ekialdeko Ozeano Barea Hego Amerikaren aurrean, Ipar-mendebaldeko Ozeano Barea Ekialde Urrunaren inguruan, eta Hego-mendebaldeko Ozeano Barea Ozeaniaren inguruan.

Ozeano Barearen batez besteko sakonera 4.000 metro da.[4] Challenger osina, Marianetako itsas hobian, ipar-mendebaldean kokatua, munduko punturik sakonena da, 10.928 metroko sakonerara iritsiz.[5] Hego hemisferioko punturik sakonena ere Ozeano Bareak du, horizonte sakona, Tongako itsas hobian, 10.823 metrora.[6] Lurreko hirugarren punturik sakonena ere, Sirena hobia, Marianetako hobian dago.

Barne itsaso garrantzitsu asko ditu mendebaldeko Ozeano Bareak, besteak beste Filipinetako itsasoa, Hego Txinako itsasoa, Ekialdeko Txinako itsasoa, Japoniako itsasoa, Okhotskeko itsasoa, Bering itsasoa, Alaskako golkoa, Kaliforniako golkoa, Grauren itsasoa, Tasmaniako itsasoa.

Izenaren jatorria

XVI. mendearen hasieran, Vasco Núñez de Balboa espainiar esploratzaileak Panamako istmoa zeharkatu zuenean, 1513an, «Hegoaldeko Itsaso» handia ikusi zuen, gaztelaniaz «Mar del Sur» deitu zuena. Geroago, ozeanoaren egungo izena Fernando Magallaes portugaldar esploratzaileak asmatu zuen, Espainiak 1521ean egin zuen munduko zirkumnabigazio aldian, ozeanora iristean aldeko haizeak aurkitu zituelako. Portugesez «Mar pacífico» esan zion, hau da, «itsaso baketsu» edo «bare».[7]

Historia

Historiaurrea

Asiako kontinentearen, Australiaren eta Amerikako kontinentearen artean, 25.000 uharte baino gehiago, handiak zein txikiak, Ozeano Barearen gainetik goratu ziren. Haietako hainbat uharte, milaka urtez ezkutuan egondako antzinako sumendi aktiboen oskolak ziren. Ekuatoretik hurbil, ozeano urdineko eremu zabalik gabe, atoloi puntu bat, itsaspeko mendiek arian arian eratua, itsasertzeko urmael baten ingurunean eraztun batean eskegitako koralezko uharte txikien ondorioz.

Migrazio goiztiarrak

Thumb
Fijiar itsasontzi baten eredua, bi kroskoduna (katamarana) tximeleta bela batez, Austronesiar ontzi baten adibidea.

Historiaurreko garaietan, giza migrazio garrantzitsuak gertatu ziren Ozeano Barean. Gizaki modernoak Paleolitoan iritsi ziren lehen aldiz Mendebaldeko Pazifikora, duela 60.000 eta 70.000 urte inguru. Afrikatik zetorren hegoaldeko kostaldeko giza migrazio batetik, iritsi ziren Asia ekialdera, Indotxinara, Filipinetara, Ginea Berrira eta, geroago, Australiara, gutxienez 80 km ingurutan zeharkatuta itsasoa, Sonda uharteetatik Australiar kontinenteraino. Ez dago ziur jakiterik talde haiek zer mailatako itsas teknologia erabili zuten; uste izatekoa da banbuzko baltsa handiak erabili zituztela, belaren bat izan zezaketenak. Sahul zeharkatzeko aldeko haizeak murriztea K.a. 58.000 urtearen ondoren bat dator Australian ezarri ziren datarekin, eta ez dago historiaurreko garaietan izandako ondorengo migrazioren aztarnarik. Hego-ekialdeko Asiako uhartean bizi ziren austronesiarrek arrantza egiteko zuten gaitasuna berretsita gelditu zen Bukako kokalekuan (K.a. 32.000 urtea) eta Manus uhartean (K.a. 25.000 urtea) aurkitutako aztarnategiekin, 180 eta 230 kilometroko itsas bidaiak baitaude tarteko, hurrenez hurren.[8]

Migrazio haien ondorengoak dira, aro garaikidean, negritoak, melanesiarrak eta australiar indigenak. Hego-ekialdeko Asiako itsasertzean, Ginea Berriko kostaldean eta Melanesiako uhartean bizi ziren populazioak, gerora, Taiwango eta Filipinetako iparraldeko kolono austronesiar berriekin elkartu ziren, baita austroasiar hizkuntzako beste taldeekin ere; mugimendu haien emaitza dira hego-ekialdeko Asiako uharteetako eta Ozeaniako herri modernoak.[9][10]

Thumb
Austronesiar herrien migrazioen mapa.

Migrazio berantiarragoa izan zen Neolitoan austronesiar herrien hedapena. Austronesiarrak Taiwan uhartean sortu zirenK.a. 3000-1500 urteen artean. Itsas nabigazioko teknologia nabarmena ukan zuten (bereziki, haga ontziak, katamaranak eta tximeleta belako ontziak). Litekeena da teknologia haien garapen progresiboak zerikusia izatea Ozeania Hurbilean eta Urrunean finkatzeko geroko urratsekin. K.a. 2200 ingurutik aurrera, austronesiarrek hegoalderantz nabigatu zuten Filipinetan finkatzeko. Bismarck uharteditik abiatuta, ziurrenik, Ozeano Barearen mendebaldea zeharkatu eta Mariana uharteetara iritsi ziren K.a. 1500ean, baita Palaura eta Yapera ere, K.a. 1000an.[11] Ozeania Urrunera iritsi ziren lehen gizakiak izan ziren, eta lehenak ur zabaleko distantzia zabalak zeharkatzen. Hegoalderantz ere hedatzen jarraitu zuten, eta hego-ekialdeko Asiako gainerako itsas eremuak esploratu zituzten, K.a. 1500ean Indonesiara eta Malaysiara iritsiz, eta, mendebalderago, Madagaskarrera eta Komoreetara, Indiako ozeanoan, K.a. 500 inguruan.[12][13][14] Ikerlari batzuek iradoki izan dute austronesiarrak lehenago ere hedatu zirela, K.a. 7000. urtean jada Filipinetara iritsi zirela.[15]

K.a. 1300 eta 1200 urte bitartean, austronesiar migrazioen adar bat, lapita kultura, iritsi zen Bismarck uhartedira, Salomon uharteetara, Vanuatura, Fijira eta Kaledonia Berrira. Handik, Tongan eta Samoan ere finkatu ziren, K.a. 900 eta 800 artean. Batzuek iparralderantz ere jo zuten K.a. 200. urtean, ekialdeko Mikronesiako uharteetan finkatzeko (Karolinak, Marshall Uharteak eta Kiribati barne), aurrez austronesiarrek eskualdean egindako migrazioekin nahastuz. Hura izan zen austronesiarrek Polinesiara egindako hedapenaren adarrik urrunena, K.o. 700. urte ingururaino, uharteen beste esplorazio bolada bat izan zenean. Cook uharteetara, Tahitira eta Markesetara iritsi ziren 700. urte inguruan; Hawaiira 900. urte inguruan; Pazko uhartera 1000. urte inguruan; eta, azkenik, Zeelanda Berrira 1200. urte inguruan.[16][17][18] Austronesiarrak Ameriketaraino ere iritsi ziren ustea dago, baina horren frogak ez dira erabatekoak.[19][20]

Europarren esplorazioa

Thumb
Universalis Cosmographia edo Waldseemüllerren mapa (1507), lehen mapa izan zen Amerika bi ozeanok banatuta erakutsi zuena. Hego Amerika Mundu Berritzat hartzen zen orduan, baina mapa honetan «Amerika» izena erakusten da lehen aldiz, Ameriko Vespuzioren izenaz eratutakoa.

Europako nabigatzaileek Ozeano Barearen mendebaldeko ertzarekin izandako lehen kontaktua António de Abreu eta Francisco Serrão portugaldarren espedizioek egin zuten, Sunda uharte txikietan zehar, Moluketaraino, 1512an,[21][22] eta Jorge Álvaresek Txina hegoaldera 1513an egindako espedizioarekin, biak Malakako Afonso de Albuquerqueren aginduz antolatutakoa.

Ozeanoaren ekialdea Vasco Nuñez de Balboa espainiar esploratzaileak aurkitu zuen 1513an, bere espedizioak Panamako istmoa zeharkatu eta ozeano berri batera iritsi ondoren.[23] «Mar del Sur» (Hegoaldeko Itsasoa) izendatu zuen, ozeanoa istmoko kostaren hegoaldean zegoelako, eta han ikusi zuelako lehen aldiz Ozeano Barea.

1520an, Fernando Magallaes portugaldar nabigatzailea eta bere tripulazioa izan ziren Ozeano Barea zeharkatzen lehenak. Moluka uharteetara egindako espainiar espedizio baten parte ziren, azkenean munduko lehen zirkumnabigazioa egingo zena. Magallaesek ozeano berriari «Pacífico» esan zion ―hau da, «baketsua»― Hornos lurmuturreko itsaso nahasietan nabigatu ondoren, espedizioak ur lasaiak aurkitu zituelako. Ozeanoari «Magallaesen Itsasoa» deitzen zitzaion sarritan, XVIII. mendera arte.[24] Magellaes biztanlerik gabeko uharte batean gelditu zen, Guamera heldu aurretik 1521eko martxoan.[25] Magallaes bera Filipinetan hil zen 1521ean, baina Juan Sebastian Elkano getariar nabigatzaileak zuzendu zituen espedizioaren hondarrak, Indiako ozeanoan zehar eta Esperantza Oneko lurmuturra inguratuz, munduko lehen zirkumnabigazioa osatzeko 1522an.[26] Moluken inguruan eta ekialdera nabigatuz, 1525 eta 1527 artean, Portugalgo espedizioek Karolina uharteak,[27] Aru uharteak[28] eta Papua Ginea Berria aurkitu zituzten.[29] 1542-43an portugaldarrak Japoniara ere iritsi ziren.[30]

1564an, bost ontzi espainiarrek ozeanoa zeharkatu zuten Mexikotik, 379 soldadu zeramatzatelarik, Miguel Lopez Legazpik zuzenduta, eta Filipinak eta Mariana uharteak kolonizatu zituzten.[31] XVI. mendearen gainerakoan, Espainiak kontrol militar eta merkataritzakoa mantendu zuen, Mexikotik eta Perutik Ozeano Barean zehar Filipinetaraino Guamen zehar nabigatzen zuten ontziekin, eta Espainiako Ekialdeko Indiak ezarri zituen bertan. Manilako galeoiek bi mende eta erdiz jardun zuten, Manila eta Acapulco lotuz, historiako ibilbide komertzial luzeenetako batean. Espainiako espedizioak iritsi ziren baita ere Tuvalura, Markesetara, Cook uharteetara, Salomon uharteetara, Vanuatura, Marshall uharteetara eta Almirantegoaren uharteetara, Hego Pazifikoan.[32]

Geroago, Terra Australis («Hegoaldeko Lur Handia») bilatzeko lanetan, XVII. mendean espainiar esplorazioak, Pedro Fernandes de Queirós nabigatzaile portugaldarrak zuzendutako espedizioa kasu, Pitcairn eta Vanuatu artxipelagoetara iritsi ziren, eta Torres itsasartea nabigatu zuten, Australiaren eta Ginea Berriaren artean. Herbeheretar esploratzaileak, Afrika hegoaldea inguratuz, esplorazioan eta merkataritzan ere aritu ziren; Willem Janszoon nabigatzaileak zehazki dokumentatutako lehen europar lurreratzea egin zuen Australian (1606), York lurmuturreko penintsulan,[33] eta Abel Tasmanek, berriz, Zeelanda Berriko kostalde kontinentalaren zati batzuk zirkumnabigatu zituen eta Tasmaniara iritsi zen.[34]

XVI. eta XVII. mendeetan, Espainiak Ozeano Barea «mare clausum» gisa hartzen zuen, hau da, bere mendeko eta beste itsas potentzia batzuei itxitako itsasotzat. Atlantikotik ezagutzen den sarrera bakarra, Magallaes itsasartea, patruilatzen zuen, beste herrialdeetako itsasontziak sar ez zitezen, Ozeano Barearen mendebaldean, holandarrek Espainiako Filipinak mehatxatzen zituzten bitartean.[35]

XVIII. mendean errusiarrek esplorazio handiak egin zituzten Alaskara eta Aleutiar uharteetara, hala nola, Kamtxatkako lehen espedizioa edo Iparraldeko Espedizio Handia, Vitus Bering Danimarkan jaiotako errusiar itsas armadako ofiziala buru zela. Espainiak ere espedizioak bidali zituen Pazifikoko ipar-mendebaldera, Kanada hegoaldeko Vancouver uhartera iritsiz, baita Alaskara ere. Frantziarrek Polinesia esploratu eta kolonizatu zuten, eta britainiarrek hiru bidaia egin zituzten James Cook buru zela Hego Pazifikora eta Australiara, Hawaiira, eta Ipar Amerikako Pazifikoko ipar-mendebaldera. 1768an, Pierre-Antoine Véron astronomo gazteak, Louis Antoine de Bougainvilleren esplorazio bidaian, Ozeano Barearen zabalera zehaztasunez neurtu zuen, historian lehen aldiz.[36] Esplorazio zientifikoko lehen bidaietako bat Espainiak antolatu zuen 1789-1794ko Malaspina espedizioan. Ozeano Bareko eremu zabaletan nabigatu zuten, Hornos lurmuturretik Alaska, Guam eta Filipinak, Zeelanda Berri, Australia eta Hego Pazifikoraino.[32]

  • Thumb
    Diego Ribeiro portugaldarraren mapa (1529) lehena izan zen Ozeano Barea benetako tamainaz erakusten.
  • Thumb
    Abraham Orteliusek egindako «Maris Pacifici» mapa (1589). Ozeano Barea erakutsi zuen lehen mapa inprimatua.[37]
  • Thumb
    Ozeano Barearen mapa europarren espedizio garaian (ca.1702–1707).
  • Thumb
    Ozeano Barearen mapa europarren espedizio garaian (ca.1754).

Inperialismo berria

Thumb
Trieste batiskafoa Mariana itsas hobiaren behealdera murgildu aurretik, 1960ko urtarrilaren 23an.

XIX. mendean garatutako inperialismo gero eta handiagoaren ondorioz, Europako potentziek, hasieran, eta Japoniak nahiz Estatu Batuek, geroago, Ozeaniaren zati handi bat okupatu zuten. Ekarpen esanguratsuak egin zizkioten jakintza ozeanografikoari HMS Beagle itsasontziak 1830eko hamarkadan, Charles Darwin ontzian zela;[38] HMS Challenger korbetak 1870eko hamarkadan;[39] USS Tuscarora bonbardak (1873-76)[40] eta Gazelle alemaniarrak (1874-76).[41]

Thumb
Abel Aubert du Petit-Thouars frantses nabigatzailea, Tahiti mendean hartzen 1842ko irailaren 9an.

Ozeanian, Frantziak botere inperialaren lidergoa ezarri zuen, 1842an eta 1853an, hurrenez hurren, Tahiti eta Kaledonia Berria protektoratu bihurtu ondoren.[42] Itsas armadak Pazko uhartera 1875 eta 1887an egindako ikustaldien ondoren, Policarpo Toro itsas armadako ofizialak uhartea Txileren parte izatea negoziatu zuen 1888an, bertako Rapa Nui buruzagiekin. Pazko uhartea okupatzean, Txilek nazio inperialekin bat egin zuen.[43] 1900erako, Ozeano Bareko ia uharte guztiak Britainia Handiaren, Frantziaren, Estatu Batuen, Alemaniaren, Japoniaren eta Txileren kontrolpean zeuden.[42]

Nahiz eta Estatu Batuek Guam eta Filipinen kontrola kendu Espainiari 1898an,[44] Japoniak mendebaldeko Pazifiko gehiena kontrolatu zuen 1914an, eta beste uharte asko okupatu zituen Pazifikoko Gerran; hala ere, gerra horren amaieran Japonia garaitua izan zenez, Estatu Batuetako Pazifikoko Flota ozeanoaren nagusi bihurtu zen. Japoniak gobernatutako Ipar Mariana uharteak AEBen kontrolpean gelditu ziren[45]. Bigarren Mundu Gerra amaitu ostean, Ozeano Barean kolonia izandako asko estatu burujabe bihurtu ziren.

Geografia

Thumb
Eguzki sartzea Ozeano Barearen gainean, Nazioarteko Espazio Estaziotik ikusita. Trumoi hodeien tontorrak ere ikusgarriak dira.

Asia eta Australia, alde batetik, eta Amerika, bestetik, banatzen ditu Ozeano Bareak. Baita ere, Ekuatorearen arauz zati bitan bana daiteke: Ipar Pazifikoa eta Hego Pazifikoa. Antartikako hegoaldeko eskualdetik iparraldeko Artikoraino hedatzen da.[2] Lurraren azaleraren heren bat hartzen du, gutxi gorabehera, eta 165.200.000 km2 azalera du, Lurraren lehorreko masa osoa (150.000.000 km2) baino handiagoa.[46]

Thumb
Ozeano Barearen arroko uharteen geografia.

Artikoko Bering Itsasotik Ozeano Australaren 60°S iparraldeko hedaduraraino 15.500 km inguruko hedadurarekin ―definizio zaharragoetan Antartikako Ross itsasoraino hedatzen zen―, Ozeano Bareak bere ekialde/mendebalde zabalera handiena hartzen du, 5°N inguruko latituderaino, non gutxi gorabehera 19.800 km diametroa duen, Indonesiatik Kolonbiako itsasertzeraino, Lurraren perimetroaren erdia eta Ilargiaren diametroaren halako bost.[47] Bere erdigune geografikoa Kiribati ekialdean dago, Kiritimati hegoaldean, Starbuck uhartearen mendebaldean, 4°58'S 158°45'W.[48] Lurreko punturik beherena ―Mariana itsas hobia― 10911 m dago itsas mailaren azpitik. Ozeano Barearen batez besteko sakonera 4.280 m da, eta uraren bolumen osoa 710.000.000 km3 inguru.[2]

Plaka tektonikoen eraginak direla eta, Ozeano Barea urtean 2,5 cm inguru murrizten ari da hiru aldetan, urteko 0,52 km2 inguruko batez bestekoarekin. Ozeano Atlantikoa, aldiz, handitzen ari da.[49][50]

Thumb
Ozeano Bareko uharteetako hiru gune kultural nagusiak: Mikronesia, Melanesia eta Polinesia.

Barne itsaso garrantzitsu asko ditu mendebaldeko Ozeano Bareak, besteak beste, Filipinetako itsasoa, Hego Txinako itsasoa, Ekialdeko Txinako itsasoa, Japoniako itsasoa, Okhotskeko itsasoa, Bering itsasoa, Alaskako golkoa, Kaliforniako golkoa, Grauren itsasoa, Tasmaniako itsasoa eta Itsaso Horia. Indonesiako itsasbideak (Malakako itsasartea eta Torresko itsasartea barne) Ozeano Barea eta Indiako ozeanoa batzen ditu mendebaldean, eta Drake pasaiak eta Magallaes itsasarteak Ozeano Barea eta Ozeano Atlantikoa lotzen dituzte ekialdean. Iparraldean, Bering itsasarteak Ozeano Barea eta Ozeano Artikoa lotzen ditu.[51]

Ozeano Barea 180º meridianoan dagoen heinean, Mendebaldeko Ozeano Barea (Asiatik gertu) ekialdeko hemisferioan dago, eta Ekialdeko Ozeano Barea (Amerikatik gertu), berriz, mendebaldeko hemisferioan.[52]

Hego Ozeano Barean, Indiako hego-ekialdeko dortsala dago, Australia hegoaldetik zeharkatzen duena, Pazifiko-Antartikako dortsala bihurtuz (Hegoburuaren iparraldean) eta beste dortsal batekin bat eginez (Hego Amerikako hegoaldean), Ekialdeko Ozeano Bareko dortsala eratzen duena, Ipar Amerikako Juan de Fuca dortsalarekin lotuta.

Magallaes itsasartetik Filipinetara egin zuen bidaiaren zatirik handienean, Magallaesek benetan bare aurkitu zuen ozeanoa; hala ere, Ozeano Barea ez da beti hain bare eta baketsu. Zikloi tropikal askok astintzen dituzte Pazifikoko uharteak.[53] Ozeano Barearen inguruko lurrak sumendiz beteta daude, eta lurrikara pairatu ohi dituzte.[54] Itsaspeko lurrikarek eragindako tsunamiek uharte asko ur azpian utzi dituzte, eta, kasu batzuetan, hiri osoak suntsitu ere bai.[55]

Martin Waldseemüller alemaniar kartografoak 1507an egindako mapa izan zen Amerika erakusten lehena, bi ozeano ezberdin bereiziz.[56] Geroago, Diego Ribeiro portugaldarrak 1529an egindako mapa izan zen Ozeano Barea bere tamaina egokian erakusten lehena.[57]

Herrialde mugakideak

Populazioa duten mendeko lurraldeak * izartxo batez nabarmenduta daude, dagokion estatu burujabearen izena parentesi artean jarrita. Zeelanda Berriko Erresumako estatu elkartuak traola (#) batez daude adierazita).

Asia-Ozeania

Amerika

Biztanlerik gabeko lurraldeak

Populazio zibil egonkorrik gabeko lurraldeak.

Lur masak eta uharteak

Thumb
Tarawa atoloia, Kiribatin.

Munduko uharte gehienak Ozeano Bareak ditu, 25.000 uharte inguru.[58][59][60] Ozeano Barearen barruan dauden uharteak hiru talde nagusitan bana daitezke: Mikronesia, Melanesia eta Polinesia.

Mikronesia ekuatorearen iparraldean eta Nazioarteko egun aldaketa lerroaren mendebaldean dago, eta Mariana uharteak hartzen ditu ipar-mendebaldean, Karolinak erdialdean, Marshall uharteak ekialdean eta Kiribati hego-ekialdean.[61][62]

Melanesiak, hego-mendebaldean, Ginea Berria hartzen du, munduko bigarren uharterik handiena Groenlandiaren ondoren eta, alde handiarekin, Pazifikoko uharterik handiena. Iparraldetik hegoaldera dauden melanesiar talde nagusiak dira Bismarck uhartedia, Salomon uharteak, Santa Cruz uharteak, Vanuatu, Fiji eta Kaledonia Berria.[63]

Eremurik handiena, Polinesia, iparraldean Hawaiitik Zeelanda Berriraino hedatzen dena, bere barnean hartzen ditu Tuvalu, Tokelau, Samoa, Tonga, eta mendebaldean Kermadec uharteak, erdian Cook uharteak, Sozietate uharteak eta Austral uharteak, eta ekialdean Markesak, Tuamotu, Gambier uharteak eta Pazko uhartea.[64]

Ozeano Bareko uharteak oinarrizko lau motatakoak dira: uharte kontinentalak, uharte garaiak, koralezko uharriak eta koralezko plataforma garaiak. Uharte kontinentalak andesita lerrotik kanpo daude; halakoak dira Ginea Berria, Zeelanda Berria eta Filipinak. Uharte horietako batzuk egitura aldetik gertuko kontinenteekin lotuta daude. Uharte garaiak jatorri bolkanikokoak dira, eta askok sumendi aktiboak dituzte. Horien artean daude Bougainville, Hawaii eta Salomon uharteak.[65]

Hego Pazifikoko koralezko uharriak laba basaltikozko fluxuen gainean eraikitako egitura ñimiñoak dira, ozeanoaren ur azpian. Nabarmenetako bat Australiako ipar-ekialdeko Koralezko Hesi Handia da, arrezife adabakien kateez eratua. Koralez osatutako beste uharte mota koralezko plataforma garaiak dira, gehienetan koralezko uharte apalak baino handixeagoak. Adibide batzuk dira Banaba uhartea eta Makatea, Polinesia Frantseseko Tuamotu taldean.[66][67]

Uraren ezaugarriak

Thumb
Eguzki sartzea Monterey konderrian (Kalifornia).

Ozeano Barearen bolumena munduko ur ozeanikoaren % 50,1 da gutxi gorabehera, 714.000.000 km3 inguru dela kalkulatu daiteke.[68] Ozeano Bareko uraren azaleko tenperatura aldatu egin daiteke, eskualdearen arabera: -1,4 °C-tik ―itsasoko uraren izozte puntua― gutxi gorabehera 30 °C-ra iritsi daiteke, ekuatoretik gertu.[69] Gazitasuna ere aldatzen da latitudearen araura, eta gehienez milako 37 parte hartzen du hego-ekialdeko eremuan. Ekuatoretik hurbil dagoen urak, milako 34 parte izan ditzake, latitude ertainetan baino gatz gutxiago, ekuatoreko prezipitazio ugariagatik urtean zehar. Milako 32 parte baino gutxiagoko zenbaketarik txikienak iparraldeko muturrean daude, itsasoko ura gutxiago lurruntzen baita gune izoztu haietan.[70] Ozeano Bareko uren mugimendua, oro har, ordulariaren orratzen noranzkoan izaten da Ipar hemisferioan, eta orratzen aurkako noranzkoan Hego hemisferioan. Iparraldeko itsaslaster ekuatorialak, 15º N latitudean zehar haize alisioak bultzatuta, iparralderantz bira egiten du Filipinetatik gertu, Japonia edo Kuroshio itsaslaster beroa bilakatzeko.[71]

Ekialderantz 45ºN inguruan biratuz, Kuroshioaren adarrak iparralderantz mugitzen dira, Aleutiar itsaslasterra sortzeko, eta gainerakoak hegoalderantz mugitzen dira, berriz ere Iparraldeko itsaslaster ekuatorialekin bat egiteko.[72] Aleutiar itsaslasterraren adarrak Ipar Amerikara hurbiltzen dira, eta Bering itsasoan ordulariaren orratzen aurkako noranzkoan zirkulatzeko oinarria osatzen dute. Hego besoa Kaliforniako itsaslaster zenbat eta hegorago orduan eta hotzagoa bihurtzen da.[73] Hegoaldeko itsaslaster ekuatoriala, ekuatorean zehar mendebalderantz doana, Ginea Berriko hego-ekialderantz mugitzen da, ekialdeko 50ºS ingurura, eta Hego Pazifikoko mendebaldeko zirkulazio nagusiarekin bat egiten du, Lurra inguratzen duen Itsaslaster Zirkunpolar Antartikoa barne hartuta. Txileko itsasertzera hurbildu ahala, Hegoaldeko itsaslaster ekuatoriala zatitu egiten da; adar bat Hornos lurmutur ingurura murgiltzen da, eta bestea iparralderantz biratzen da, Peruko Humboldt itsaslasterra sortzeko.[74]

Klima

Thumb
El Niño eta La Niña fenomenoak Ipar Amerikan.

Ipar eta hego hemisferioetako klima ereduak, oro har, simetrikoak direla esan daiteke. Hegoaldeko eta ekialdeko Ozeano Bareko haize alisioak nahiko egonkorrak dira; Ipar Ozeano Bareko baldintzak, berriz, askoz ere aldagarriagoak dira, adibidez, Errusia ekialdeko itsasertzean neguko tenperatura hotzekin alderatuta. Aldiz, Columbia Britaniarreko klima leunagoa da neguko hilabeteetan, itsaslasterren norabidea dela eta.[75]

Ozeano Bare tropikal eta subtropikalean, El Niñoren hegoaldeko oszilazioak (ENSO) eguraldiari eragiten dio. ENSOren faseak zehazteko, Hawaiiko hego-ekialdean dagoen 3.000 km-ko eremuaren azken hiru hilabeteetako itsas azaleko batez besteko tenperatura kalkulatzen da, eta batez besteko hori aldi horretarako ohikoa baino 0,5 °C gorago edo beherago badago, orduan ulertzen da El Niño edo La Niña fenomeno bat garatzen ari dela.[76]

Thumb
Tip tifoia, inoiz ezagutu den intentsitate handienekoa, 1979ko urriaren 12an.

Mendebaldeko Ozeano Bare tropikalean, udako hilabeteetako montzoiaren eta, ondorioz, denboraldi hezearen aldean, neguan haize lehorrak nagusitzen dira, Asiako lur eremuetatik ozeanora.[77] Mundu mailan, zikloi tropikalen indarra uda amaieran iristen da punturik gorenera, airearen tenperaturen eta itsas azaleko tenperaturen arteko aldea handiagoa denean; hala ere, arro bakoitzak bere urtaro ereduak ditu. Mundu mailan, maiatza da hilabeterik lasaiena, eta iraila, berriz, aktiboena. Azaroa da zikloi tropikalen arro guztiak aktibo dauden hilabete bakarra.[78] Ozeano Barean daude bi arro zikloniko tropikal aktiboenak: ipar-mendebaldeko Ozeano Barea eta ekialdeko Ozeano Barea. Pazifikoko urakanak Mexiko hegoaldean sortzen dira, batzuetan Mexiko mendebaldeko itsasertza kolpatuz eta, noizean behin, AEBetako hego-mendebaldea, ekaina eta urria bitartean; Pazifikoko ipar-mendebaldean sortzen diren tifoiak, berriz, Asiako hego-ekialderantz eta ekialderantz mugitzen dira, maiatzetik abendura. Zikloi tropikalak Ozeano Barearen hegoaldeko arroan ere sortzen dira, eta, batzuetan, uharteetako herrialdeei eragiten diete.[79]

Artikoan, urritik maiatzera bitarteko izotza arriskutsua izan daiteke nabigaziorako, eta lainoa estua ekainetik abendura bitartean izaten da.[80] Alaskako golkoko tenperatura hotzak hegoaldeko kostaldea heze eta epel mantentzen du neguko hilabeteetan. Mendebaldeko haizeteak eta latitude ertainen barruan lotutako jet korrontea bereziki indartsuak izan daitezke, batez ere hego hemisferioan, tropikoen eta Antartikaren arteko tenperatura aldeagatik, azken horretan planetako tenperatura hotzenak erregistratzen baitira.[81] Hego hemisferioan, jet korronteak sortzen dituen zikloi estratropikalekin lotutako ekaitz eta lainoak direla eta, ohikoa da mendebaldeko haizeteei izen bereziak ematen zaizkie ingelesez, latitudearen arabera, hala nola, «Roaring Forties» (berrogeiko marruma), «Furious Fifties» (berrogeita hamarreko amorrua) edo «Shrieking Sixties» (hirurogeiko oihua).[82]

Geologia

Thumb
Suzko Eraztuna; Ozeano Barea sumendi eta itsas hobi askok inguratzen dute. Mapa honetatik kanpo gelditzen da Cascadiako subdukzio eremua, hau da, Juan de Fuca plaka Ipar Amerikako plakaren azpira hondoratzen den lekua.

Ozeano Barearen lehen mapa Abraham Orteliusek gauzatu zuen, Maris Pacifici izenburuaz, Ferdinand Magallaesen deskribapenari jarraituz («itsaso baketsua»), 1519tik 1522ra bitartean egindako zirkumnabigazioan. Magallaesen iritzira, Atlantikoa baino askoz lasaiagoa zirudien.[83]

Andesita lerroa Ozeano Bareko eskualde bereizgarririk garrantzitsuena da. Muga petrologiko batek bereizten ditu Ozeano Barearen erdialdeko arroko arroka igneo mafikoak eta zati batean urperatutako eremu kontinentaleko ertzetan dauden arroka igneo felsikoetatik.[84] Andesita lerroak uharteen mendebaldeko ertzari jarraitzen dio Kaliforniaren aurrean, eta arku aleutiarraren hegoaldera igarotzen da, Kamtxatka penintsularen ekialdeko ertzean, Kuril uharteetan (Japonia), Mariana uharteetan, Salomon uharteetan eta Zeelanda Berriko Ipar uhartean zehar.[85][86]

Thumb
Saint Helens sumendia Skamania konderrian (Washington, 2020).

Diferentziak iparralderantz jarraitzen du, Andeen mendebaldeko ertzean zehar, Hego Amerikan barrena Mexikoraino, gero Kalifornia aurreko irletara itzuliz. Indonesia, Filipinak, Japonia, Ginea Berria eta Zeelanda Berria andesita lerrotik kanpo daude.

Andesita lerroaren begizta itxiaren barruan daude haran sakon gehienak, mendi bolkaniko urperatuak eta Pazifikoko arroaren ezaugarri diren uharte bolkaniko ozeanikoak. Hemen, laba basaltikoak leunki jariatzen dira zirrikituetatik, pikor itxurako mendi bolkaniko itzelak eraikitzeko, eta haien gailur higatuek arku, kate eta konglomeratu uhartetarrak eratzen dituzte. Andesita lerrotik kanpo, sumendi leherkorrak daude, eta Ozeano Bareko Suzko Eraztuna sumendi leherkorren munduko gerrikorik garrantzitsuena da.[61] Suzko Eraztunak subdukzio eremuen gainetik dauden ehunka sumendi aktiboengatik hartzen du izen hori.

Thumb
Ulawun geruza sumendia, Papua Ginea Berriko Britainia Berria uhartean.

Ozeano Barea da nagusiki subdukzio guneek mugatzen duten ozeano bakarra. Ipar Amerikako itsasertzaren erdialdean eta Antartikako eta Australiako kostaldeetan baino ez dago subdukzio eremurik hurbil.

Historia geologikoa

Ozeano Barea duela 750 milioi urte sortu zen, Rodiniaren hausturan, nahiz eta, oro har, Pantalasa deitzen den, Pangea hautsi arte, duela 200 milioi urte inguru.[87] Ozeano Barearen zorurik zaharrenak 180 milioi urte baino ez ditu, eta azalik zaharrena dagoenekoz subduzituta dauka.[88]

Itsaspeko mendi kateak

Ozeano Bareak itsaspeko mendi kate ugari ditu, puntu beroetako sumendiek osatuak. Besteak beste, Hawaii-Enperadore itsaspeko mendikatea eta Louisville mendikatea.

Ekonomia

Ozeano Barearen aberastasun minerala ustiatzea lan gaitza da, ozeanoaren sakonera handiagatik. Australiako eta Zeelanda Berriko itsasertzen aurreko plataforma kontinentaletako ur ez oso sakonetan, petrolioa eta gas naturala erauzten dira, eta perlak biltzen dira Australiako, Japoniako, Papua Ginea Berriko, Nikaraguako, Panamako eta Filipinetako kostaldeetan, nahiz eta kasu batzuetan bolumena urria den.[89]

Arrantza

Arraina aktibo ekonomiko garrantzitsua da Ozeano Barean. Kontinenteetako itsasertzeko ur ez oso sakonetan eta uharte epelenetan sardinzarra, izokina, sardinak, txelba, ezpata arraina eta atuna ekoizten dituzte, baita itsaskiak ere.[90] Gehiegizko arrantza arazo larria bihurtu da zenbait gunetan, arrain populazioak agortu eta arrantza tokiak ixten ari baitira, ondorio ekonomiko zein ekologiko larriekin.[91] Adibidez, Okhotsk itsasoko arrantzategi aberatsetan, Errusiako kostaren aurrean, harrapaketak erdira murriztu ziren 1990eko hamarkadatik XXI. mendearen lehen laurdenera, gehiegizko arrantzaren ondorioz.[92]

Ingurumena

Thumb
Ozeano Barearen itsaslasterrek hiru zabor orban sortu dituzte.[93]

Ozeano Barearen ipar-mendebaldea minberagoa da mikroplastikoen kutsadura pairatzera, biztanleria handiko herrialdeetatik (Japonia eta Txina, besteak beste) gertu baitago.[94] Ipar-ekialdean, plastiko zati ñimiñoen kopurua ehun bider handiago bihurtu zen 1972-2012 artean.[95] Kalifornia eta Japonia arteko Ozeano bareko zabor orbana Frantziaren tamaina halako hiru da.[96] Kalkuluen arabera, 80.000 tona metriko plastiko daude orbanean, eta 1,8 bilioi pieza dira guztira.[97]

Thumb
Itsas hondakinak Hawaiiko itsasertzean (2008).

Itsas kutsadura termino generiko bat da, ozeanora isuritako gai kimikoak edo partikulak aipatzeko. Kutsadura horren arrazoi nagusia da ibaiak erabiltzea hondakinak botatzeko.[98] Ibaiak gero ozeanoan husten dira, askotan nekazaritzan ongarri gisa erabiltzen diren produktu kimikoak ekarriz. Uretan oxigenoa agortzen duten substantzia kimiko gehiegi daudenez, hipoxia sortzen da, ekologikoki gune hil bat.[99]

Itsas hondakinak, hau da, itsas zaborra, gizakiak sortutako hondakinak dira, azkenean aintzira, itsaso, ozeano edo bide nabigagarri batean flotatzen amaitu dutenak. Hondakin ozeanikoak batez ere ur zurrunbiloetan eta itsasertzean metatzen dira, askotan hondartzetan pilatuta.

Gainera, Ozeano Barea sateliteen talka gunea izan ohi da, besteak beste Marte 96, Fobos-Grunt eta Upper Atmosphere Research Satellite ikerketa satelitea barne.

Hondakin nuklearrak

Thumb
2020an, Suga Japoniako lehen ministroak ez zuen edan nahi izan Fukushimako ur erradioaktibo tratatua, bestela Ozeano Barera isuri nahi baitzuten.[100]

1946tik 1958ra, Marshall Uharteak saiakuntza nuklearrak egiteko erabili zituzten Ameriketako Estatu Batuek, guztira 67 saiakuntza egin baitzituen, zenbait atoloitan.[101][102] Zenbait arma nuklear galdu ziren Ozeano Barean,[103] bereziki 1965ean Douglas A-4 Skyhawk gerra hegazkina itsasora erori zenean, Filipinetatik gertu, megatoi bateko bonba nuklear bat zeramala.[104]

2021ean, Japoniako gobernuak onartu zuen Fukushimako zentral nuklearreko ur erradioaktiboa 30 urtez Ozeano Barera isurtzea. Gobernuak ondorioztatu zuen ur erradioaktiboa edateko uraren mailara diluitu zela.[105] Isurketa hori baino lehenago, Pazifikoko uretan tritio ihesa 20-40 bilioi becquerel artekoa izan zela kalkulatu zuten 2011-2013 artean, Fukushimako zentralaren arabera.[106]

Ur sakonetako meatzaritza

Ozeano Barean sortzen ari den mehatxu bat da ur sakonetako meatzaritzaren garapena. Ur sakonetako meatzaritzaren helburua da magnesioa, nikela, kobrea, zinka eta kobaltoa dituzten nodulo polimetalikoak erauztea. Horien gordailurik handienak Ozeano Barean daude, Mexiko eta Hawaii artean, Clarion Clipperton haustura eremuan.[107]

Nodulu polimetalikoak ur sakonetatik erauzteko meatzaritzak ondorio latzak ditu ozeanoan. Ur sakonetako ekosistemak aldatzen ditu, eta itsasoko habitat hauskorretan kalte itzulezinak eragin ditzake.[108] Sedimentuen asaldurak eta kutsadura kimikoak itsas animalia ugari mehatxatzen dituzte. Gainera, meatze prozesuak berotegi efektuko gasen emisioak eragin ditzake, eta klima aldaketa bizkortu.[109]

Portu nagusiak

Itsaso, golko eta badien zerrenda, azaleraren arabera

Ozeano Atlantikoaren eta Ozeano Barearen arteko mugatze naturalaren teoriak

Zenbait ikertzailek proposatu izan du Ozeano Atlantikoaren eta Ozeano Barearen arteko bereizkuntza bi muga naturaletatik datorrela: batetik, Ozeano dortsala,[110] eta, bestetik, Scotiako dortsala.[111]

Txileko eta beste herrialde batzuetako zientzialariek aldarrikatu izan dute hego-ekialdeko Ozeano Barearen eta hego-mendebaldeko Ozeano Atlantikoaren arteko muga ez dela Hornos lurmuturraren meridianoa, baizik Shackleton haustura eremua, Ozeano dortsala[112] eta Suaren Lurraldeko artxipelagoa kontinente antartikoarekin lotzen duen urpeko kate orografiko bat. Era berean, Ozeano Australaren muga 60°S paraleloan kokatzen dute.[113]

Erreferentziak

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.