Talo

Taloa —Zuberoan, pastetxa^[1], artopila— ogi zapal mota bat da, arto irinez egindako orea eta xafla biribilean eskuz zabaldu ondoren, txapan egosten den jakia,

Taloa
Beste izenak	artopil, pastetxa
Jatorrizko herrialdea	Euskal Herria
Osagaiak	Arto irina, ura, gatza

Historia

Talogileak.

Taloak Euskal Herrian tradizio luzea du. XVI-XVII mendeetan Gipuzkoatik eta Nafarroatik Hego Ameriketara joandako euskaldunek artoa ezagutu zuten eta handik hona ekarri zuten. Hori baino lehenago zekale edo gaztain irina erabili izan zen. Klimagatik historikoki garia ereiteko zailtasunak izan dituen parajeetan, artoarekin egindako taloa euskaldunen artean eguneroko janaria bihurtu zen.^{[2] [3]}

1754. urtean Larramendik Gipuzkoari buruzko Corografía idazlanean aipatu zuen artoak talo forma hartuz haientzat zuen garrantzia:^[4]

Hácense de su harina panes grandes y pequeños y tortas delgadas que, calientes, son de buen gusto, y también los panes más gruesos; y en acostumbrándose, muchas gentes quieren más pan de maíz que de trigo. Y los hombres de monte, como carboneros, leñadores y otros, no quieren pan de trigo, sino de maíz, que es alimento recio y fuerte, y aguantan con él su trabajo, lo que no pueden con el pan de trigo” ^[5]

Gerra Zibil garaian eta ondoko urteetan goseari aurre egiteko ezinbesteko jakia izan zen eta horren ondorioz 60. hamarkadatik aurrera, egoerak hobera egin zuenean alde batera utzi zuten. Geroztik etxeko dieta arruntetik kanpo gelditu eta gaur egun souvenir folkloriko bezala hartzen da.^[2]

Osagaiak

• 350 gr arto irin (horia)
• 250 ml ur epel
• Barruan sartzekoak

Prestaketa

Ezkio-Itsasoko Arriarango Billaria baserriko taloak egiteko talo-burdina (San Telmo Museoa). XVII. mendetik aurrera eskualde atlantikoetan artoa hedatu ahala hazkunde demografikoa gertatu zen. Baserrien handitzea ere ekarri zuen, garia ez bezala kontsumitu arte artaburuak osorik gorde behar baitira egoki lehortzeko, eta ez uzta bildu orduko aletu eta kutxetan gordeta. Prozesu horri artoaren iraultza deitzen zaio.

Jarri arto-irina ontzi zabal batean, arto-irina baztertuz erdian zulo bat egin eta erantsi pixkanaka ur beroa, gatz pittin batekin. Erantsi ura, irinak eskatu bitartean. Landu eskuekin. Busti trapu bat urarekin eta estali orea 30 minutuz. Atera esku-pilota tamainako bolak eta kolpatu, pixkanaka, ostia biribil eta fin-fina bihurtu arte. Zartatzen bada, lasai: landu gehiago.

Jarri zartagina su bizian. Gorritu taloa alderdi bietatik, tolestu aurretik, ipini bertan txorizo egosia, gazta guria, antxoa gaziak, eztia, txistorra, barazkiak... Euskal Herriko bazter askotzan badute taloa egiteko eta barrua osatzeko tradizio propioa.^{[6][7][8][9][10][11][12][13]}

Baztanen marrakuku deitzen zaio behi-gazta duen taloari.^[14][15]

Dastaketa

Gaur egun euskal jai egunak ospatzen diren lekuetan topatu daitezke talogileak.^[16][17][18] Taloak estimazio handia du jendearen artean eta festa egunetan talogileek jartzen dituzten postuetan ilara luzeak sortzen dira.^[3][19]

Bestalde, hainbat lekutan festa egun berezia izan gabe ere, taloak topatu daitezke salgai. Amaiurko errota zaharberrituan prozesu osoa ikusteaz gain, dastatu eta errotan bertan ekoizten den hirina erosi ahal da (arto hirin ekologikoa, glutenik gabekoa). ^{[20] [21]}Zubietako errotan zuzenean ikusi ahal da garia eskuz nola ehotzen den eta taloa (arto opila) egiteko aukera izaten da.^[22]

• 
  Taloa behi-gasna eta txistorrarekin.
• 
  Taloa txokolatearekin egina.
• 
  Taloa behi-gasna eta xingerrarekin.

Talo Txapelketak

• 2009ko maiatzean Oreretan antolatu zuten Euskal Herriko I. Talo Txapelketa, Landare Elkartearen eskutik.^[23]
• 2010eko maiatzean Oreretan antolatu zuten Euskal Herriko II. Talo Txapelketa, Landare Elkartearen eskutik.^[24]
• 2004. urtean hasi zen urtero Leitzan Taloaren Eguna ospatzen.^[25][26]

Esaera zaharrak

• Talo beroak gazta du jaki; hori edonork daki. ^[27]
• Txalo-txalo, txalo-txin, etorri etxera, Joan Martin; zertara eta artara, taloa eta esnea jatera, txalo txalo, txalo txin.^[27]
• Baztandar tuku-tuku, kolkuan mill marrakuku.^[14]