Zikloi tropikal
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Meteorologian, zikloi tropikal terminoa behe-presio gune baten inguruan indar handiz biratzen den ekaitz-sistema da[1], tropikoetako itsasoetan sortu, eta haize bortitzak eta euri ugariak dituena. Zikloi tropikalek aire hezearen kondentsaziotik ateratzen dute energia, haize bortitzak sortuz. Beste ekaitz zikloniko batzuetatik bereizten dira, hala nola behe-polarretatik, haiek elikatzen dituen bero-mekanismoagatik, zeinak «nukleo beroko» ekaitz-sistema bihurtzen baititu. Indarren arabera, depresio tropikala, ekaitz tropikala edo urakana izan daiteke[2]; kokapenaren arabera, berriz, tifoia[3] (bereziki Filipinetan, Taiwanen, Txinan eta Japonian) edo zikloia (Indiako ozeanoan) dei dakioke.
Izena egitura zikloiko eta jatorri tropikala izatetik datorkie. «Tropikal» terminoak sistema horien jatorri geografikoari egiten dio erreferentzia, ia planetako tropiko arteko eskualdetan baino eratzen ez direlako eta itsas jatorriko aire tropikaleko masetan eratzen direlako. Zikloi terminoa ekaitzen izaera ziklonikoari dagokio, Ipar hemisferioan erloju-orratzen kontrako noranzkoaren biraketarekin eta Hego hemisferioan, berriz, erloju-orratzen aldeko noranzkoaren biraketarekin.
Zikloiak erdiguneko ardatzaren inguruan biratzen dira, esan bezala, erloju orratzen kontra Ipar hemisferioan eta erloju orratzen arabera Hego hemisferioan. Zikloi tropikalak udan eta udazkenean gertatzen dira, batez ere; 80-480 km bitarteko diametroa izan ohi dute, eta indar handiko haizea (orduko 200 km-tik gora), eta euri jasa handiak dituzte ezaugarri nagusiak; Itsaso epelek igortzen duten beroagatik eta hezetasunagatik sortzen dira; gero, kontinente aldera hedatzen dira, eta hondamendi handiak eragiten dituzte kostaldean.
Urakanak naturaren eraginez ozeanoetan intentsitate handiz sortzen diren fenomeno edo efektu gisa sailka ditzakegu, eurite handiak, haizeak eta uholdeak eragiten dituztenak.
Zikloiak ur beroko gainazal zabaletan garatzen dira, eta atmosferako perturbazio ahul baten inguruko kondizio atmosferikoak aldekoak direnean. Batzuetan, beste zikloi-mota batzuek ezaugarri tropikalak hartzen dituztenean sortzen dira.
Zikloi tropikalak norabidezko haizeek eramaten dituzte troposferarantz; baldintzak aldekoak izaten jarraitzen badute, perturbazio tropikala areagotu egiten da, eta begi bat garatzera irits daiteke, eta, lurrean sartzen direnean, indarra galtzen dute, edo, sistemaren inguruko baldintzak okertzen badira, sistema hori desagertu egiten da.
Zikloi tropikalek kalte handiak eragiten dituzte kostaldean; barnealdeko eta goialdeko lurraldeak, berriz, kalteetatik nahiko salbu daude; halaber, uholdeak eta luiziak eragin ditzaketen euri-jasak ere eragiten dituzte, baita sagailo ziklonikoak ere kostaldean. Orografiaren arabera, uholde zabalak eragin ditzakete lurren barnealderantz, 40 km baino gehiagora, itsasertzeko lautada zabal eta malda txikidunetan[4].
Herrietan eta itsasontzietan eragin ditzaketen hondamendiak ikaragarriak izan daitezkeen arren, zikloi tropikalek lehorteen ondorioak murritz ditzakete. Gainera, tropikoetako beroa latitude epelagoetara eramaten dute. Horri esker, atmosferaren zirkulazio globalaren mekanismo garrantzitsua dira, troposfera orekan eta Lurreko tenperatura nahiko egonkor eta bero mantentzen duena.
Remove ads
Izenak
Eskualdeen arabera, zikloi tropikalek hainbat izen dituzte:
- Urakan, eskualde atlantikoan eta ipar-ekialdeko Ozeano Barean.
- Tifoi, ipar-mendebaldeko Ozeano Barean.
- Zikloi tropikal zakarra, hego-ekialdeko Ozeano Barean.
- Ekaitz zikloiko zakarra, iparraldeko Indiako ozeanoan.
- Zikloi tropikala, hego-ekialdeko Indiako ozeanoan eta hegoaldeko Ozeano Barean.
- Zikloi, hegoaldeko Ozeano Atlantikoan.
- Bagyo edo baguio, Filipinetan.
- Willy, Willy, Australian.
- Taino, Haitin.
Remove ads
Ezaugarriak
Tropiko aldean, zenbait zikloi egitura bereizten dira, beren intentsitatearen arabera hiru kategorietan banatuak: depresio tropikalak, haizeen lastertasuna 60 km/h baino motelagoa denean; ekaitz tropikalak, 60-120 km/h arteko haizeak badira, eta zikloi tropikalak, orduko 120 km/h gorako haizeak direnean. Hiru egitura horien artean, zikloiak dira, zalantzarik gabe, ikusgarrienak eta indar handienekoak.
Zikloi tropikal baten egitura zirkulu formako behe presio gune bat izaten da; beheragune horrek 200-500 km arteko diametroa du, eta 120 km/h gorako haizeak sortzen ditu (500 km/h haizeak ere izan dira). Urakan helduetan edo erabat osatuetan, gune epel bat eratzen da erdialdean; gune horretan, hondoratuz doan aireak hodeiak desagerrarazten ditu, eta haizea ahula izaten da. Urakanaren begi esaten zaio gune epel horri, eta 10-50 kilometro bitarteko diametroa izan ohi du.
Urakanaren begiaren inguruan, indar handiko konbekzioak gertatzen dira, eta behetik gorako hodei eraztun bat eratzen da horren ondorioz; kiribil moduko zerrenda kizkurretan antolaturiko zelulak izaten ditu, eta gailurra 12.000 metrotik gora egoten da.
Urakanarekin batera, indar handiko haizeak, uholdezko euriak eta olatu handiak eratzen dira, eta gertaera horiek ondorio kaltegarriak eragiten dituzte uharte eta kostaldeetan. Ohiko maila baino sei metro handiagoko olatuak eratzen dira, eta horixe izaten da, hain zuzen, urakanek sortzen dituzten gertaeren artean larrienetakoa: olatu handiak. 1991ko apirilean, adibidez, zikloi batek Bangladeshko ekialdeko kostaldea suntsitu zuen, eta milioi erdi hildako eragin zituen; 250 kilometroko haizeak izan ziren, eta 8 metrotik gorako olatuak; Bengalako golkoko hamar uharte baino gehiago estali zituen itsasoak, eta Bangladeshko hiri handi batzuk desagerrarazi. Baina zikloiarekin batera, euri jasa oso handiak ere izaten dira: Filipinetako Baguio hirian, esaterako, 1911ko uztaileko egun bakar batean 1.168 milimetro euri jaso ziren. Urakanen sailkapena egiteko, intentsitatearen araberako bost kategoriako urakanak bereizi dira Estatu Batuetan.
Urakanek, esan bezala, kalte handiak egiten dituzte; beraz, ahalegin handiak egiten dira kalte horietatik aldez aurretik begiratzeko, urakanen ibilbidea, bai kontrolatzeko eta bai igartzeko ere; dena dela, hondamen handia eta arrisku larriak sortuagatik, inork ez daki zehatz-mehatz urakanak zergatik sortzen diren. Izan ere, hainbat eragilek dute zerikusia urakanen sorreran eta bilakaeran.
Batetik, ozeanoak, 26-27° C-tik gorako ura duten itsas masa handiak behar baitira zikloia sortzeko, konbekzioa era horretara izaten baita, eta bai, orobat, hezetasuna eta bero handia.
Latitudeak ere badu garrantzia: bost gradutik beherako latitudeetan, ez da zikloirik eratzen, Coriolisen indarra ia baliogabea baita gune horietan eta, hortaz, ez baitago zikloia eragingo duen zurrunbiloa eratzeko bezainbateko indarrik. Ekuatoretik urrun, Coriolisen indarrak beheragune baterantz doan haize lasterra konbergentzia bidez desbideratzen du, eta kiribil moduko egitura bat osatzen da horrela. Bestalde, kontuan hartu beharrekoak dira eguratseko baldintzak ere, bitarteko latitudeetako beheraguneetako fronteek ez bezala (egurats baldintza baroklinoekin lotuak baitira horiek), egurats barotropikoa behar izaten baitu urakanak; alegia, eremu oso zabaletan, presio, tenperatura, gradiente termiko eta hezetasun uniformeak behar dira urakana gerta dadin. Azkenik, aire konbergentzia handia eta zikloi motako haize lasterra behar dira lur arrasean, eta dibergentzia eta antizikloi motako haize lasterra, berriz, lur arrasetik gora; horrenbestez, zikloia perturbazio batetik sortua da, eta, perturbazio hori handitzen denean, urakan bihurtzen da hasieran zikloia zena, eta, perturbazioa handitzen ez bada, orduan, egun gutxitan desagertu egten da. Zikloi tropikala oso presio apaleko isobara itxien multzoari dagokion gertaera da, tropiko inguruko lurraldeetakoa.
Zikloi tropikalak 500-800 kilometroko diametroko zurrunbilo edo bortize biribilak dira, oso presio apala izaten dutenak erdigunean (950 hPa baino apalagoa, oro har). Zikloi tropikalen ondorioz, indar handiko haizeak eta prezipitazio handiak gertatu ohi dira.
Remove ads
Zikloi tropikalen mekanika
Sakontzeko, irakurri: «Ziklogenesi»
Egituraz, zikloi tropikala da errotazioan dagoen hodei-sistema handi bat, haizea eta ekaitzak. Bere energia-iturri nagusia da altitude handietan kondentsatzen den ur-lurrunaren bero-kondentsazioa kanporatzea, lurruntze-prozesuaren abiaraztea Eguzkiak ekarritako beroa izanik. Gainera, zikloi tropikal bat makina termiko bertikal erraldoi gisa interpreta daiteke, mekanikak eta indar fisikoek (hala nola Lurraren errotazioak eta grabitateak) mantentzen dutena[6].
Beste zentzu batean, zikloi tropikalak mesoeskalako konplexu konbektibo berezi gisa ikus daitezke, hezetasun- eta bero-iturri zabal batetik garatzen jarraitzen duena. Kondentsazioak haizearen abiadura handiagoak eragiten ditu, askatutako energiaren zati txiki bat energia mekaniko bihurtzen baita[7]; haize azkarrenek eta haiekin lotutako presio baxuenek lurruntze handiagoa eragiten dute azalean, eta, horrela, are lurruntze handiagoa. Kanporatutako energia askok aire-korronteak darama, eta horrek hodeien altuera handitzen du kondentsazioa bizkortuz[8] .
Atzeraelikadura positiboko begizta horrek aurrera jarraitzen du zikloi tropikala garatzeko baldintzak onak diren bitartean. Airea banatzeko masan orekarik ez egoteak ere energia emango lioke zikloiari eusteko. Lurraren errotazioaren ondorioz, sistemak biratu egiten du, Coriolis efektua izenaz ezagutzen dena[9].
Zikloi tropikala beste fenomeno meteorologiko batzuetatik bereizten duena da kondentsazioa indar eroale gisa. Klima tropikal batean konbekzioa indartsuagoa denez, horrek zikloiaren hasierako eremua definitzen du[10]. Kontrastean, askotan, latitude ertaineko zikloiek atmosferan aurretik zeuden tenperatura-gradiente horizontaletatik lortzen dute energia[10]. Bere bero-motorra elikatzen jarraitzeko, zikloi tropikalak ur beroaren gainean egon behar du, zeinak behar den hezetasun atmosferikoa ematen dion. Lurruntzea bizkortu egiten da haize bortitzen eraginez, eta murriztu egiten da ekaitzaren presio atmosferikoaren eraginez, hala, elikatze-begizta positiboa ematen da. Horren ondorioz, zikloi tropikal bat lur gainetik pasatzen denean, haren indarra azkar txikitzen da[11].
Ozono-mailak ekaitza garatuko ote den adierazten du. Zikloi tropikal baten hasierako biraketa ahula da, eta, askotan, hodeiek estaltzen dute, eta ez da beti erraza izaten hodeien irudiak ematen dituzten sateliteen bidez detektatzea. Hala ere, Total Ozone Mapping Spectrometer gisako tresnek ozono kantitateak identifika ditzakete, zikloi baten eraketarekin, indartzearekin eta mugimenduarekin lotura estua dutenak.
Ondorioz, ozono-mailak oso erabilgarriak izan daitezke begiaren kokapena zehazteko. Ozonoaren kontzentrazio naturalak handiagoak dira estratosferan. Ozeanoaren azaleratik hurbilen dagoen airea ez da hain aberatsa ozonoari dagokionez. Begia inguratuz, ekaitz indartsuen eraztun bat dago ozeanoaren azaleko aire heze eta beroa xurgatzen duena, atmosferan kilometroak igoz, batzuetan, estratosferako beheko geruzaraino. Ozono gutxi duen aire horrek ozono asko duen airea ordezkatzen du, eta ozono-kontzentrazioak murrizten ditu. Prozesuak bere burua alderantzikatzen du begian: altuerako airea hondoratu egiten da azalerantz, zutabe osoa ozonoz betez. Begi inguruko beheranzko ozono mailak ekaitza indartzen ari den seinale garrantzitsua izan daitezke[12].
Hoztea ur hotzak gora egiten duelako ere gertatzen da, ekaitzaren behe-presioen erdialdearen xurgatze-efektuaren ondorioz. Horrez gain, hozte gehigarri bat ere izan gerta daiteke, une jakin batean, gainazal ozeanikoan gerta daitezkeen eurien ondorioz. Hodeien estaldurak ere funtzio horren zati bat ere bete dezake, ozeanoaren eta eguzkiaren zuzeneko argiaren artean ezkutu gisa jokatzen baitu ekaitza igaro aurretik eta ondoren. Efektu horiek guztiak konbinatu egin daitezke, eta, egun batzuetan, tenperatura nabarmen jaistea eragin dezakete eremu handi batean[13].
National Center for Atmospheric Research (AEB) zentroko zientzialariek kalkulatzen dute urakan batek egunean 50-200 trilioi watt kanporatzen dituela[8], 20 minutuero 10 megatoiko bonba nuklear batek eztanda egitean askatzen den energia kantitatea gutxi gorabehera[14], mundu osoan gizakiek kontsumitzen duten energiaren halako 70 edo mundu osoko energia elektrikoa ekoizteko ahalmenaren halako 200[8].
Hodeien mugimendurik nabarmenena erdialderantz bada ere, zikloi tropikalek hodei-fluxua kanporantz ere garatzen dute, goiko maila batean (altitude handian). Hori hezetasuna askatu duen airetik sortzen da, eta altitude handian kanporatzen da ekaitzaren motorreko «tximinian» bidez[6]. Fluxu horrek zirru altu eta meheak sortzen ditu, eta kiribilean biratzen dira erdigunetik urrun. Zirruak izan daitezke hurbiltzen ari den urakanaren lehen zantzuak[15].
Kokapena
Munduan zikloi tropikalak pairatzen dituzten zazpi eskualde nagusi daude:
- Ipar Ozeano Atlantikoa.
- Ekialdeko Ozeano Barea.
- Hegoaldeko Ozeano Barea.
- Mendebaldeko Ozeano Barea, non tifoiak gertatzen diren.
- Hego-ekialdeko Indiako ozeanoa.
- Ipar Indiako ozeanoa.
- Hego-ekialdeko Indiako ozeanoa.
Urtero, laurogei zikloi tropikal inguru sortzen dira, gehienak ipar-mendebaldeko Ozeano Barean. Noizean behin, beste eskualdetan ere jazo dira: hego Ozeano Atlantikoan, Mediterraneoan eta beste lekuetan.
Remove ads
Sorrera
Zikloien bilakaeran, hiru aldi bereizten dira: hasiera aldia; heldutasun aldia, eta desagertzea edo amaiera aldia.
Hasiera aldia
Zikloia uhin perturbazio batetik sortua da; uhin perturbazioa handitu ahala behe presio gune tropikala eratzen da lehenik, eta ekaitz tropikala, ondoren. Aldi horren hasieran, presio apalaren inguruko haizea ahul samarra da, eta, artean, hodeiak eta prezipitazioak guztiz eratu gabe daude. Zikloiaren barnean presioak behera egiten duen heinean, ordea, haizea gero eta lasterrago ibiltzen da (120 km/h irits daiteke), eta kiribil moduko zerrenda kizkurreko hodei sistema bat eratzen du. Aldi berean, bero sor asko askatzen da ur lurruna kondentsatzen delako; bero sor hori izango da, hain zuzen ere, perturbazioaren energia iturri nagusia.
Horrela, airea gero eta gehiago berotzen da, eta gero eta lasterrago goratzen; horrek haize heze gehiago erakartzen du gainaldetik, eta, haize hezea gorantz igo ahala, bero gehiago askatzen da. Prozesu dinamiko bat hasten da; beraz, aire heze gero eta gehiago erakartzen da etengabe, eta beraz energia potentziala eratzen da etengabe bero sorretik, eta, energia hori, energia zinetiko bihurtzen da ekaitzaren mugimenduaren eraginez.
Heldutasuna
Aldi horretan, oso bizkor handitzen da zikloia; zirkulu itxura hartzen du, eta orduan hartzen du gune aktiboak indarrik handiena.
Zikloiaren zurrunbiloan, gune bare eta goranzko aire korronterik gabe bat eratzen da, ekaitzaren begi deritzona, eta haren inguruan aritzen dira hodeiak, kiribilean biraka.
Perturbazio askotan, ez da gune hori eratzen, sortu eta egun gutxitan desagertzen baitira.
Zikloia erabat osatuta dagoenean, presioa asko gutxitzen da kanpoaldetik barnealdera, eta, horren ondorioz, gradiente bariko nabarmen bat eratzen da, eta lastertasun handiko haizeak, orobat, erdigunetik zenbat eta hurbilago orduan eta bortitzagoak. Haizeak perturbazioaren inguruan biratu ahala, aireak erdigunetik gora egiten du, bertikalean ia, aire-laster handiko tximinia batean gora kea igotzen den bezala. Horrek goranzko aire masa hezea bat-batean hozten du, eta hodei eran kondentsarazten du, barnealdean kumuloninboak eta kanpoaldean ninbostratuak, altostratuak eta zirrostratuak, hurrenez hurren dituelarik. Une horretako jarduera konbektibo indar handikoa hodeiek hartzen duten eremuan ikusten da, tropopausaraino iristen baitira ia, eta baita ur lurrunaren kopuruan ere (eguneko 15 x 109 tona baino gehiago, eta, horietatik erdia, berriro lurrera itzul daiteke euri jasa handien bidez denbora askoan).
Zikloi begian, ordea, baretasuna da nagusi; zerua oskarbi egoten da, edo hodei gutxirekin; airea hezea eta epela da, eta bitarteko geruzetako tenperatura, berriz, inguruko airea baino 10-18 °C beroagoa. Gune epel hori kondentsaziozko bero sorraren ondorioz sortua da, eta garrantzi handia du urakana era dadin, bi arrazoi nagusi hauengatik: batetik, goi troposferan dibergentzia eragiten du, eta xurgatze bonba baten modura dihardu, zikloi begiak gorantz doan airea bereganatzen baitu eta itsas mailako konbergentzia indar handiagokoa eta etengabea bihurtzen baitu. Bestetik, aire epela denez eta, beraz, aire hotzak baino dentsitate handiagoa duenez, behe presioko gunea osatzen da, eta lastertasun handiko haizeak erakartzen ditu gune horrek.
Desagertze aldia
Behin osatu ondoren, zikloiak astebete inguru irauten du; denbora horretan, 25 km/h-tik beherako lastertasunean mugitzen da alisioen korrontearekin batera, mendebaldeko edo ipar-mendebaldeko norabidean Ipar hemisferioan eta hego-ekialdeko norabidean Hego hemisferioan. Zikloia tropiko aldean gelditzen bada eta kontinentean zehar mugitzen bada, pixkanaka-pixkanaka desagertzen da; 20-30° latitudeetara iritsiz gero, berriz, lurburu aldera okertzen da, eta, mendebaldeko haizeen eraginpean geratzen bada, desagertu edo bitarteko latitudeetako depresio bihurtzen da. Kontuan hartu behar da zikloi tropikala tresna termiko moduko bat dela, gune epel baten eta inguruko gune hotzagoen arteko tenperatura aldeen arabera diharduen gailu bat, hain zuzen ere; halako potentzial handia duen sistema bihurtzeko, behar-beharrezkoa du kondentsaziozko bero sorra etengabe izatea; hezetasunez kargatutako haizeek ematen diote bero sor hori, aldi berean indartu egiten dutelarik zikloia eta ekinean iraunarazten. Horrexegatik, aire hezea eta beroa ematen zaion bitartean, zikloiak ekinean dihardu, baina, kontinentearen barnera sartzen denean edo ozeano hotz batetik igarotzen denean, berehala ahultzen, eta desagertzen da.
Zikloi tropikal gehienak uda amaieran eta udazken hasieran gertatzen dira.
Itsasoko uraren tenperatura epelenetan handitzen dira, eta Tropiko arteko konbergentzia eremuko egoerarekin dute lotura, eta konbergentzia eremu hori Ekuatoretik iparraldera edo hegoaldera egon, hartara agertuko dira Ipar hemisferioan edo Hego hemisferioan. Lotura horrek azaltzen du zergatik ez den urakanik eratzen Atlantiko hegoaldean edo Ozeano Barearen hego-ekialdean (tropiko arteko konbergentzia eremua bost gradutik hegoalderako latitudeetan baitago beti) eta zergatik diren ugariak Atlantikoaren, Ozeano Barearen eta Indiako ozeanoaren mendebaldean.
Argitu beharra dago ozeanoen erdian eta ekuatore inguruko zerrenda guztian zehar kontrakotasun simetriko bat dagoela lurburuetarako ipar eta hego antizikloien artean eta kontrakotasun horrek bi hemisferio horietako haize alisioen konbergentzia indar handiko bat sortzen duela, eta konbergentzia horrek eratzen du tropikoen arteko konbergentzia eremu deritzona. Eremu horretan, airea tropopausaraino goratzen da indar handiz, eta kumuloninbo dorre handiak eratzen ditu; hodei horien ondorioz, euri jasa handiak izaten dira.
Remove ads
Kalteak
Urakanen eraginez eratzen diren haizeen, olatuen edo euriteen kalte handienak kontinenteetako kostaldean izaten dira.
Ingalaterra Berriko urakanak (Estatu Batuak), adibidez, 1938ko irailean, kalte ekonomiko handiak eta bostehun hildakotik gora eragin zituen. Urakana amaitzear zela gertatu zen hondamen hura, baina, orduan ere, indar handia zuen haizeak, 300 km/h baino gorakoa kasu batzuetan. Urakanen desagertze aldian, olatuak eta itsasaldiak ohi baino sei metro garaiagoak izaten dira, eta, egun bakar batean, 1.160 milimetrotik gora euri ur ere egiten du; adibidez, Baguion, Filipinetan. Gilbert urakanak, ipar hemisferioan XX. mendean izan den handienak (1988), hondamen handiak eragin ditu Jamaikan eta Mexikoko zenbait eremutan, orduko 350 kilometrotatik gorako haize boladak eragin baitzituen.
Hori dela eta, 1955 inguruan, urakanen jarraipena egiteko sistema koordinatu bat osatu zen, eta hainbat hobekuntza egin zaizkio azken urteetan. Radarrak, itsasoko erregistroak jasotzeko sistemak, meteorologia sateliteak (1966z gero) eta beste tresna batzuk asmatu dira, ekaitzaren nondik norakoak ia hasiera-hasieratik aztertzeko.
Sistema horiei esker hildako gutxiago izaten dira gaur egun urakanen ondorioz, baina galera materialak oso handiak izaten dira, batez ere kostaldean.
Zikloi tropikalik ezagunenak
- Bhola zikloia
- Mitch urakana
- 1780ko urakan handia
- Nancy tifoia
- Iniki urakana
- Catarina zikloia
- Thelma ekaitz tropikala
- Katrina urakana
Remove ads
Erreferentziak
Bibliografia
Kanpo estekak
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads