Hodei
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Hodeia ur eta izotz partikulen metaketa ikusgaia da, eguratsean dilindan dagoena[1]. Hodeiak atmosferako behe geruzako, troposferako, edozein lekutan ager daitezke, eta duten konposaketaren eta agertzen diren altueraren arabera sailkatzen dira. Munduko Meteorologia Erakundeak (WMO) hainbat azpitaldetan banatzen diren 10 hodei mota sailkatu ditu.
- Artikulu hau meteorologiari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Hodei (argipena)».
Hodeiak airearen baitan geratzen dira, eta kolore aldakorrekoak izaten dira, eguzkiaren argia jasotzen duten moduaren arabera. Hodeiak aire masa hoztuak dira. Ur lurrunez osaturiko airea beherantz joaten denean edo lurrarekin edo beste aire geruza hotzago batekin topo egiten duenean, airea hozterakoan sortzen dira. Presio aldaketek eta irradek ere sor ditzakete; lurrunduriko euri tantak atmosferan izaten diren hauts, itsas gatz, ke edo bestelako hondarrei eransten zaizkie. Ur tanta horiek, duten pisuagatik, erori egiten dira (tanta txikiak erortzean berriro lurruntzen badira ere, behar adina handitzen badira, lurrera iristen dira, eta, era horretan, euria sortzen da).
Hodeiak aztertzen dituen zientzia Nefologia da (grezieratik νέφος, nephos, 'hodeia'); bertan, hodeiak eta euren eraketa, osaketa, dentsitatea, tenperatura, forma, eboluzioa, mugimendua, taldekatzea eta sailkapena ikertzen dira. Meteorologiaren adar bat da.
Remove ads
Hitza
Hodei da euskara batuan erabili beharrekoa[1], nahiz eta euskalki eta eskualdearen arabera beste aldaera batzuk ere erabili, hala nola odei, hedoi eta oroi[2].
Hodei (eta horren aldaera Hedoi) pertsona-izena ere bada, gizonezkoa[3], jatorria Euskal Mitologian duena, Hodei ekaitza eta harria ekartzen dituen jainkoa da. Hodeia ere pertsona-izena da, baina emakumezkoa[4].
Euskalki batzuetan, gipuzkeraz batez ere, laino erabili izan da hodeiak izendatzeko. Euskara batuan, ordea, laino lurretik gertu dauden hodeiak izendatzeko erabili ohi da[5].
Remove ads
Osaera
Tanta eta partikula edo kristal horiek txiki-txikiak dira, eta atmosferan dagoen ur-lurruna kondentsatzean sortzen dira, tenperatura hotzagoak aurkitzen dituztenean; oso txikiak dira, 0,01 milimetro ozta-ozta, eta oso arinak direlako egoten dira airean zintzilik[6][7].
Aire beroko masa bat zeruan gorantz igotzen denean, bere barruan duen ur-lurruna hoztu eta kondentsatu egiten da, tantatxoak edo izotz kristalak eratuz: horrela sortzen dira hodeiak. Goi-goiko hodeiak hotzago daude, atmosferako tenperatura hotzagoa den altitudean daudelako, eta, horregatik, goi-goiko hodeiek izotz kristalak baino ez dituzte; aldiz, behe-beheko hodeiak beroago egoten dira, eta, horregatik, ur tantak dituzte; dena dela, badaude hodei mistoak ere, hau da, ur-tantak eta izotz-kristalak nahastuta dituztenak.
Beraz, hodeiak ez daude ur-lurrunez osatuta, baizik eta, esan bezala, ur-tanta eta izotz-kristal txiki-txikiez. Lurrunez osatuta egonez gero, ikusezinak izango lirateke. Aldiz, ur eta izotz partikulak bai ikusten dira.
Hodeiak altitude desberdinetan egoten dira zeruan, atmosferako baldintzen arabera. Goi hodeitzat jotzen dira 7.000 metrotik gorakoak[1]; hodei ertainak 7.000 eta 2.000 metro bitartean egoten dira, eta behe hodeiak, 2.000 metrotik behera[1].
Remove ads
Hodei zientziaren historia
Hodeien antzinako azterketak ez ziren isolatuta egiten, baizik eta beste eguraldi elementu batzuekin eta baita beste zientzia natural batzuekin konbinatuta behatzen ziren. K.a. 340 inguruan, Aristotelesek greziar filosofoak Meteorologica idatzi zuen, garai hartako zientzia naturalari buruzko ezagutzaren batura irudikatzen zuen lana, eguraldia eta klima barne. Lehen aldiz, prezipitazioari eta hura erortzen zen hodeiei, meteoro deitu zitzaien, grezierazko meteoros hitzetik datorrena eta «zeruan goian» esan nahi duena. Hitz horretatik dator gaur egungo meteorologia terminoa, hodeien eta eguraldiaren azterketa. Meteorologica lana, izan ere, intuizioan eta behaketa soilean oinarritzen zen, eta ez gaur egun metodo zientifikotzat hartzen den horretan. Hala ere, gai meteorologiko sorta zabal bat modu sistematikoan jorratzen saiatu zen lehen lana izan zen, batez ere ziklo hidrologikoa[8].
Hodeien eraketari eta portaerari buruzko mendeetako teoria espekulatiboen ondoren, lehenengo benetako ikerketa zientifikoak Luke Howardek, Ingalaterran, eta Jean-Baptiste Lamarckek, Frantzian, egin zituzten. Howard behatzaile metodikoa zen, latinezko oinarri sendoa zuena, eta, 1802an, bere esperientzia erabili zuen troposferako hodei mota desberdinak formalki sailkatzeko. Uste zuen zeruko hodei forma aldakorren behaketa zientifikoek eguraldiaren iragarpenaren gakoa argituko zutela.
Lamarckek, urte berean eta modu independentean, lan egin zuen hodeien sailkapenean eta izendapen-eskema desberdin bat asmatu zuen, inpresio handirik egin ez zuena ez eta bere jaioterrian ere, Frantzian, bada, hodei motetarako frantsesezko izen eta esaldi deskriptibo eta informalak erabiltzen baitzituen. Bere nomenklatura-sistemak hodeien 12 kategoria zituen, hala nola hodei lainotsuak, hodei orbandunak eta erratz-itxurako hodeiak. Aitzitik, Howardek unibertsalki onartutako latina erabili zuen, eta, 1803an argitaratu ondoren, azkar zabaldu zen[9]. Izendapen-eskemaren ospearen seinale gisa, Johann Wolfgang von Goethe antzerkigile eta poeta alemaniarrak Howardi eskainitako lau poema konposatu zituen hodeiei buruz.
Howarden sistemaren garapen landuago bat, azkenean, Nazioarteko Meteorologia Konferentziak formalki onartu zuen 1891n[9]. Sistema horrek troposferako hodei motak baino ez zituen hartzen. Hala ere, XIX. mendearen amaieran troposferaren gainean hodeiak aurkitu izanak sailkapen eskema bereiziak sortzea ekarri zuen, eta horrek izen eta esaldi arrunt deskriptiboak erabiltzera eraman zuen, neurri batean, Lamarcken sailkapen metodoak gogorarazten zituztenak. Hodei oso altu horiek, metodo desberdin horien bidez sailkatu arren, hala ere, oro har, troposferan latinezko izenekin identifikatutako hodei forma batzuen antzekoak dira[10].
Remove ads
Eraketa
Lurreko hodeiak homosferaren zatirik handienean aurki daitezke, troposfera, estratosfera eta mesosfera barne. Atmosferako geruza horien barruan, airea ase daiteke ihintz-punturaino hozten denean edo ondoko iturri bateko hezetasuna gehitzen zaionean[11]. Azken kasu honetan, asetasuna gertatzen da ihintz-puntua giro-airearen tenperaturara igotzen denean.
Hozte adiabatikoa
Hozte adiabatikoa gertatzen da hiru altxatze-agente posibleetako batek edo gehiagok –konbekziozkoak, ziklonikoak/frontalak edo orografikoak– ikusezin den ur-lurruna duen aire-masa bat igotzen eta ihintz-punturaino hozten dutenean, hau da, airea asetzen den tenperaturara. Prozesu horren atzean dagoen mekanismo nagusia hozte adiabatikoa da[12]. Airea ihintz-punturaino hozten denean eta asetzen den heinean, ur-lurruna, normalean, kondentsatu egiten da hodei-tantak sortuz. Kondentsazio hori, normalean, hodeien kondentsazio-nukleoetan gertatzen da (hala nola gatz edo hauts partikuletan), airearen zirkulazio normala dela eta, airean mantentzeko bezain txikiak direnetan[13][14].
Eragile bat da eguneko eguzki-beroak gainazal mailan eragindako airearen goranzko konbekzio-mugimendua[13]. Aire-masaren ezegonkortasun maila baxuko hodei kumuliformeak sortzea ahalbidetzen du troposferan, eta euri-jasa sor dezakete airea nahikoa hezea bada[15]. Une nahiko bakanetan, konbekzio-igoera tropopausan sartzeko moduko indartsua izan daiteke, eta hodeiaren goialdea estratosferara bultza lezake[16].
Fronte eta zikloi igoera troposferan gertatzen dira aire egonkorra fronte meteorologikoetan eta presio baxuko zentroen inguruan gora igotzera behartzen denean konbergentzia izeneko prozesu baten bidez[17]. Zikloi estra-tropikalekin lotutako fronte beroek hodei zirruformeak eta estratifikatuak sortzen dituzte gehienbat eremu zabal batean, hurbiltzen ari den aire-masa beroa ezegonkorra ez bada behintzat, eta, kasu horretan, cumulus congestus edo cumulonimbus hodeiak normalean prezipitazio-hodeien geruza nagusian txertatuta egoten dira[18]. Fronte hotzak, normalean, azkarrago mugitzen dira, eta hodei-lerro estuagoa sortzen dute, gehienbat, estratokumuluformeak, kumuluformeak edo kumuluninbuformeak direnak, frontearen aurretik dagoen aire-masa beroaren egonkortasuna nolakoa den[19].
Hirugarren igoera-iturri bat haizearen zirkulazioa da, airea Mendi (igoera orografikoa) gisako hesi fisiko baten gainetik pasatzera behartzen duena[13]. Airea, oro har, egonkorra bada, hodei lentikularrak soilik eratzen dira. Hala ere, airea nahikoa heze eta ezegonkor bihurtzen bada, euri orografikoak edo trumoi-ekaitzak ager daitezke[20].
Igotze-agente horietakoren batek sortutako hodeiak, hasieran, troposferan ikusten dira, non agente horiek aktiboenak diren. Hala ere, troposferaren goialdera igo den ur-lurruna are gorago eramana izan daiteke grabitate-uhinen bidez, eta kondentsazio handiago batek hodeiak sor ditzake estratosferan eta mesosferan[21].
Hozte ez-adiabatikoa
Hozte adiabatikoaz gain, igotze-agente bat behar duena, hiru mekanismo ez-adiabatiko nagusi daude airearen tenperatura ihintz-puntura jaisteko. Eroapenezko, erradiaziozko eta lurruntzezko hozteek ez dute igotzeko mekanismorik behar, eta kondentsazioa sor dezakete gainazalean, eta, beraz, lainoa sortu[22][23][24].
Aireari hezetasuna gehitzea
Saturazioa lortzeko, hainbat ur-lurrun iturri nagusi gehi dakizkioke aireari hozte-prozesurik gabe: gainazaleko urak edo lur hezeak lurruntzea[25][11][26], prezipitazioa edo virga[27] eta landareen transpirazioa[28].
Remove ads
Motak
Hodei mota asko dagoenez, era askotako irizpideen arabera sailkatzen dira. Garaierari dagokionez, lau kategoria bereizten dira, lurburuetatik ekuatore aldera garaiera muga gero eta handiagoa dutenak, tenperatura eta ur edukia aldatu ahala. Atmosfera, eta zehazkiago troposfera, hodei jakin batzuk agertu ohi diren hiru zatitan banatzen da.
- Goi-maila: 7 eta 13 kilometro arteko garaieran. Goiko hodeiak agertzen dira.
- Erdi-maila: 2 eta 7 kilometro arteko garaieran. Erdi-mailako hodeiak agertzen dira.
- Behe-maila: Lurrazaletik 2 kilometro arteko garaieran. Beheko hodeiak agertzen dira.
Altitudearen araberako sailkapen hau, era berean, hodeien konposaketarekin bat etorri ohi da.
- Goi hodeiak[1] izotzezko hodeiak izan ohi dira, inguramendu zehazturik gabe, -35 °C baino tenperatura txikiagoa izaten ohi dutenak.
- Erdi-mailako hodeiak urez eta izotzez osatutakoak izan ohi dira, eta -35 °C eta -10 °C arteko tenperaturak izan ohi dituzte.
- Behe hodeiak[1] urezko hodeiak izan ohi dira, eta -10 °C baino tenperatura handiagoak izan ohi dituzte, batzuetan 0 °C-tik ere pasatzen direlarik. Hodei horiek inguramendua guztiz zehaztua izan ohi dute.
Eguratsaren behealdeko geruzetan goikoetan baino ur gehiago dagoenez, zenbat eta gorago egon hodeia, orduan eta meheagoa eta arinagoa izango da.
Hodeiak ere hiru talde nagusitan banatzen dira: zirruak, kumuluak eta estratuak. Eta aipatutako hiru sailkapen horietatik lortzen dira 10 hodei motak. Hamar genero horien izenak nazioartean onartu ziren, hitzarmenez, eta 1956an argitara emandako Munduko Meteorologia Erakundearen Nazioarteko Hodei Atlasean bildu ziren.
Goi hodeiak
- Zirruak [Ci]
Zirruak troposferaren goiko partean soilik azaltzen dira, 7 eta 13 kilometro arteko altueretan. Zuntz eta noizean behin zeta-antzeko itxura izan ohi duten hodei meheak izan ohi dira. Itsasgizonen artean, katu buztan izenez ere ezagunak dira. Egunez, guztiz zuriak izan ohi dira, itzalik gabeak, baina ilunabarreko eguzki-izpiekin kolore hori-gorria hartzen dute, eta, iluntzean, tonalitate grisa hartzen dute.
Errefrakzio fenomenoak sortzen dituzte, eta zeru guztia estaltzen dutenean, hurrengo 24 orduetan eguraldiak aldaketa bortitza jasango duela eta tenperaturak jaitsiko direla aurreikusi .
- Zirrostratuak [Cs]
Zirruak bezala, goi partean soilik azaldu ohi dira, eta esne koloreko errezel dirdiratsu leun itxura izan ohi dute. Ortzia guztiz edo partzialki estaltzen dute, eta, oso meheak direnez, Eguzkiaren eta Ilargiaren inguruan haloak sor ditzakete. Ertzak mugatuta izan ohi dituzte.
Zirruen ondoren agertu ohi dira, ekaitzak edo fronte epelen bat datorrela iragarriz.
- Zirrokumuluak [Cc]
Goi partean azaltzen diren eta ordenatuta, lerrokatuta edo taldetan laiatutako lits zuri txikiez osaturiko hodeiak dira. Guztiz zuriak izan ohi dira, eta ez dute itzalik izaten.
Maiz, zirruekin batera agertu ohi dira, eta hurrengo 12 orduetan eguraldia aldatuko dela adierazten dute. Normalean, laino mota hori izaten da ekaitzen aurretik agertzen dena.
Erdi-mailako hodeiak
- Altokumuluak [Ac]
Erdi-mailako altueran egon ohi diren eta lerrokaturik dauden maluta erraldoi esferiko gisa azaltzen diren hodeiak dira. Gris-zuri kolorea izan ohi dute, eta, normalean, itzalak izan ohi dituzte. Zirrokumuluak baino apur bat mardulago, handiago eta ikusgaiagoak dira.
- Altostratuak [As]
Altokumuluen altuera berdintsuan agertu ohi diren hodeiak dira. Zerua, osorik edo partzialki estaltzen dute, eta apur bat ildaskatutako hodei-geruza uniforme gris itxura izan ohi dute. Lodiak izan ohi dira, eta, normalean, Eguzkia guztiz lainotzen dute, halorik sortu gabe. Euri fina eta tenperaturaren jaitsiera iragarri ohi dituzte laino horiek.
- Ninbostratuak [Ns]
Hodei oso mardul eta ilunak izan ohi dira, Eguzki-izpiei igarotzen uzten ez dieten adinakoak.
Udaberri eta udako euri eta neguko elur hodei tipikoak dira.
Behe hodeiak
- Kumuluak [Cu]
Normalean beheko mailan agertzen diren arren, goiko altueretaraino hedatu daitezkeen hodei horiek ganga-forma izan ohi dute, eta banaturik, gutxitan, edo konpaktuak, normalean, agertu ohi dira. Azalore erraldoi itxura izan ohi dute, eta goiko partea, Eguzki-izpien ondorioz, argia izan ohi da; beheko alde horizontala, berriz, iluna izan ohi da.
Kumuluak eguraldi onaren adierazgarri dira hezetasun eta mugimendu atmosferiko txikia dagoenean, baina, hezetasun handia eta gorako korronte gogorrak daudenean, tamaina handia hartu, eta ekaitzak eta euri-jasa handiak sor ditzakete.
- Kumuloninboak [Cb]
Bertikalki hedatzen diren laino handi horiek dira ekaitzak sortzen dituztenak, eta kazkabarra ere sor dezakete. Goiko zatia izoztean gertatzen dira ekaitzak, eta, orduan, motots haritsu itxurako goiko zati zapaldua izan ohi dute.
- Estratuak [St]
Lurretik hurbilen agertzen diren hodeiak dira, lainoak (edo behe-lainoak hain zuzen ere). Gris edo zuri kolore homogeneoa izan ohi dute, eta zeru guztia tapatzen dute.
Udazken eta neguan, egun guztian zehar mantendu daitezke zeruan egunari triste itxura emanez, baina, udaberrian eta udan, gaueko ordu txikietan sortu, eta egunaren hasieran desagertzen dira, eta eguraldi ona egingo duela adierazten dute.
- Estratokumuluak [Sc]
Normalean, behe-mailako altueran agertzen diren hodei horiek kolore gris-zuria izan ohi dute, eta beti agertzen dira zati ilunak hodei-multzoan. Masa biribildu eta multzokatu zabalak izan ohi dira.
Estratokumuluek, normalean, ez dute euririk botatzen, ninbostratu bihurtzen ez badira behintzat, eta eguraldi ona adierazten dute.
Remove ads
Estralurtarrak
Hodeiak begiztatu izan dira eguzki-sistemako beste planeta batzuetan, baina, uraren ordez, beste gai batzuez osatuta daude. Artizarrean hodeiak sufre dioxidozko tantez osatuta daude[29], aktibitate bolkanikoak eraginda. Hiru geruza nagusitan antolatuta daude, 45-65 kilometroko garaieretan, zeintzuk planetaren azalera iluntzen duten, eta virga sor dezaketen. Martek ur eta karbono dioxidozki hodeiak ditu, gehien bat poloetatik hurbil dauden zirru, zirrokumulu eta estratokumuluak[30][31]. Ur-izotzezko lainoak ere begiztatu dira Marten[32].
Titan metanozko hodeiak ezkutatzen dituen hidrokarburo laino trinko batez estalita dago. Jupiter eta Saturno planeta erraldoiek amoniakozko hodeiak dituzte[33], zirru itxurakoak. Amonio hidrosulfurozko bitarteko hodeiak eta ur hodei sakonak ere badituzte. Uranok eta Neptunok, beharbada, Jupiterren antzeko hodeiak dituzte, baina metanozkoak[34][35].
Eguzki-sistematik kanpoko planeta batzuek hodei atmosferikoak dituzte. 2013ko urrian, Kepler-7b exoplanetaren atmosferan altitude handiko hodei lodiak detektatu zirela argitaratu zen, eta, 2013ko abenduan, GJ 436 b eta GJ 1214 b planeten atmosferetan.
Espazioan badira beste egitura edo multzo batzuk hodei izenekoak, baina ez direnak benetako hodeiak, hala nola Magallaesen hodeiak, Izarrarteko hodei lokala eta Oorten hodeia. Horien ezaugarri nagusia da elementu multzokatuz osatuak egotea.
Remove ads
Hodeiak eta gizakia
Hodeiek rol garrantzitsua dute hainbat kultura eta erlijio-tradiziotan. Antzinako akadtarrek uste zuten hodeiak Antu jainkosaren bularrak zirela[36] eta euria haren bularretako esnea[36].
Euskal mitologian, Hodei jeinu bat da[37]. Mariren aginduetara dago, eta, ekaitza denean, tximistak edo trumoiak botatzen ditu.
Txinan, hodeiak zortearen eta zorionaren ikur dira[38]. Gainjartzen diren hodeiek betiereko zoriona ekartzen dutela uste da, eta kolore desberdinetako hodeiek, berriz, «bedeinkapen ugaritua» adierazten dutela.
Hodeiak begiratzea haurren denbora-pasa ezaguna da askotariko itxurak aurkitzeko asmoarekin, pareidoliari esker[39].
Remove ads
Ikus, gainera
Erreferentziak
Bibliografia
Kanpo estekak
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads