Zaldibia

Zaldibia Gipuzkoako hego-ekialdeko udalerri bat da, Goierri eskualdekoa. 2016. urtean 1.566 biztanle zituen. Hegoaldean mugakide du Aralarko mendilerroa, eta hor hiru barrendegi ditu: Martxabaleta, Matxitxane eta Atxuripea. Zaldibia UEMAko kidea da.

Zaldibia
Gipuzkoa, Euskal Herria
Saturdiren baseliza. Atzean, Larrunarri edo Txindoki mendia.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Gipuzkoa
Eskualdea	Goierri
Izen ofiziala	Zaldibia
Alkatea	Ioritz Berra Juaristi (Euskal Herria Bildu)
Posta kodea	20247
INE kodea	20078
Herritarra	zaldibiar
Ezizena	arkakuxok
Kokapena
Koordenatuak	43°02′11″N 2°08′59″W
Azalera	16,43 km²
Garaiera	167
Distantzia	41 km Donostiara
Demografia
Biztanleria	1.761 (2025:  21)
789 (%44,8)   (%46,8) 824
Dentsitatea	1,07 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)[1]	% 1,13
Zahartze tasa[1]	% 19,95
Ugalkortasun tasa[1]	‰ 44,59
Ekonomia
Jarduera tasa[1]	% 72,08 (2011)
Genero desoreka[1]	% 2,57 (2011)
Langabezia erregistratua[1]	% 9,11 (2013)
Euskara
Euskaldunak[2]	% 82.07 + % 6.35 hartzaile (2021)
Etxeko erabilera[3]	% 73.3 (2021)
Datu gehigarriak
Sorrera	1615 (juliotar egutegia)
Webgunea	https://zaldibia.eus/

Geografia

Mugakideak

Mugakide ditu iparraldean Arama eta Gaintza, hegoaldean Aralarko mendilerroa eta Ataun, ekialdean Abaltzisketa eta Aralar, eta mendebaldean Ordizia, Lazkao eta berriz ere Ataun.

Ibaiak

Amundarain ibaia Zaldibian

Udalerrian Arkakan iturburua duen Amundarain ibaiari Urtsuaran ibaiak bat egiten dute, ondoren Amundarain ibaia Ordizia eta Aramako mugaraino jarraitzen du, bertan Oria ibaiari batzen zaio.

Historia

Lehen aipamenak

Antzina, Zaldibia bi auzo edo gunetan banatzen zen: bata, Saturdi auzoa, izen berdineko baselizaren inguruan, santu horrek bere lehen menpekotasuna Nafarroako Erresumari izan zela adierazten du; eta bigarrena, XII. mendetik aurrera Santa Fe de Champayn edo Kanpain izenez agertzen da (1134an Iñigo Taxoarekoak Aralarri dohaintzan emana). XIII. mendearen hasieran bi hauek ziren herriaren guneak.

Zaldibia, 36ko gerra ostean

Donejakue bidea

Zaldibia, bere izenak ongi adierazten duen bezala (Zaldi eta Ibi), Gipuzkoa eta Nafarroa arteko zaldizkoen bidea zen, eta Goi Erdi Aro osoan Nafarroako Erresumaren barnean eta Donejakue Bidearen bigarren mailako bide baten pasagunean egon zen, Santa Fe santa frankoaren izenak ulertzera ematen duenez. Gaur egun ere oraindik Zaldibia eta Nafarroa elkartzen zituen Aralarko galtzadaren zati bat gorde da.

Ausa-Gaztelu

1200an Gipuzkoa Nafarroako Erresumatik banandu eta Gaztelako Erresumara igarotzean, Nafarroako muga berriak gotortu egin ziren, eta muga horretako guneetako bat Ausa Gaztelu mendiaren gailurra izan zen. Bertan, gaztelu bat eraiki zen, hortik mendiaren izena, eta gaur egun eraikin honen aztarnak oraindik gailurrean ikusgai daude.

Ordiziarekiko batasuna

Zaldibia izena agirietan lehenbiziko aldiz 1399an agertzen da, hain zuzen ere, Ordiziarekin elkartu zeneko garaian. 1399ko apirilaren 8an Zaldibia eta beste zenbait herri Ordiziara elkartu ziren, eta 1402ko abuztuaren 5ean Henrike II.a Gaztelakoak batasun hau berretsi zuen. Jurisdikzio zibil eta kriminala Ordizian zetzan, halere Zaldibiak auzo eta mendiak bere jabetzan gorde zituen, bai eta bere berezko administrazio ekonomikoa ere. Batasuna mugan ohikoak ziren nafarren erasoez defendatzeko eta herrigune nagusi eta indartsuago bat osatzeko helburuz gauzatu zen, bai eta XIV. mendean zehar maiz jazotako jauntxoen liskar eta gipuzkoar banderizoen alde ezberdinen arteko borrokei aurre egiteko ere.

Banaketa eta udalerria

Jada denboraren poderioz batasuna mantentzeko arrazoiak desagertzean, Zaldibia Ordiziatik banandu zen, eta 1615eko otsailaren 13an Filipe III.a Espainiakoak udalerri titulua eman zion. Udalerri titulua bereganatzean berezko jurisdikzio zibil eta kriminala ere eskuratu zuen. Guzti hau orduko 143 biztanleko 25 dukat ordaindu eta gero. Bere udalerri estreinaldia 1615eko Elgoibarko Batzarrean egin zuen, horretan Joan Urtesabel eta Joan Gartzia Estensoro ordezkariek Zaldibia ordezkatu zuten.

Azpiegiturak

Kirola

• Plazako frontoia^[4]
• Eskola eremuko frontoi estalia^[4]
• Belar artifizialeko gune balio anitza^[4]
• Probalekua^[4]
• Gimnasioa^[5]
• Osasun zirkuitua^[6]

Kultura

• Karrerane kultur etxea^[5]
• Kimuene kulturgunea^[5]
• Herri antzokia^[5]

Hezkuntza

• Lardizabal eskola^[7][8]

Aisialdia

• Parke botanikoa^[9]

Garraioa

Zaldibia Donostiatik 45,5 kilometrora eta barruti judizialeko hiriburua den Tolosatik 20 kilometrora dago. Tren geltoki hurbilena Ordiziako geltokia du. Zaldibiatik Ordiziara doan eskualde errepidearen bidez N-1 autobidearekin lotuta dago. Gainera, Ordiziara doan errepide horretatik ateratzen den beste errepide baten bidez Gaintza udalerriarekin ere badu lotura. Aldiz, eskualde errepide horren bestaldetik maldan gora igo, Larraitzetik igaro eta Abaltzisketa udalerriarekin lotuta dago. Arkakara doan errepidea hartuz gero ere, herrigunearen irteeratik ateratzen den errepidea hartu eta maldan gora eginez lotura du Lazkaomendirekin, eta hortik Lazkao eta Ordizia udalerrietara ere joan daiteke.

Demografia

2019an herriak 1.630 biztanle zituen, horietatik %20,67k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %13,07 ziren.^[10]

Honako hau Wikidata bidez sortutako biztanleria grafiko automatiko bat da. Aldaketa bat egin beharrez gero, bertan egin dezakezu.

Ekonomia

2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak: Lehen sektorea BEGaren %3,5. Bigarren sektorea %29,2. Hirugarren sektorea %60,8. Eraikuntza %6,6.^[10]

Politika

Sakontzeko, irakurri: «Hauteskundeak Zaldibian»

Ausa Gaztelu mendiaren gailurra eta antzinako gazteluaren aztarnak. Atzea, Txindoki.

2023-2027 legegintzaldia

2023ko hauteskundeen ondorengo Zaldibiako udalbatza
Alderdia		2023ko maiatzak 28
		Zinegotziak	Boto kopurua
	Euskal Herria Bildu (EHB)	6 / 9	474 (% 64,84)
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	3 / 9	239 (% 32,69)
	Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE)	0 / 9	18 (% 2,46)
Datuen iturria: Hauteskunde emaitzak. Eusko Jaurlaritza

Iparragirre baserria

Alkateak

Hauek izan dira Zadibiako azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[11]
Jose Martin Esquisabel Elorza[11][12]	1979	1983		Asamblea Popular
Miguel Maria Jauregui Beloqui[11][12]	1983	1987		Herri Batasuna
Miguel Maria Jauregui Beloqui16[11][12]	1987	1991		Herri Batasuna
Miguel Maria Irastorza Arruabarrena[11][12]	1991	1995		Zaldi-Ibia Udal Taldea
Jose Ignazio Elizegi Mendizabal[11][12]	1995	1999		Herri Batasuna
Joakin Zubeldia Aranburu[11][12]	1999	2003		Euskal Herritarrok
Francisco Maria Ayerbe Urbiztondo[11]	2003	2007		Aralar
Francisco Maria Ayerbe Urbiztondo[11][13]	2007	2009 a[14]		Aralar
Juan Ramon Nazabal Garmendia[11]	2009	2011		Kudeaketa batzordea
Jose Antonio Etxabe Nazabal[11][15]	2011	2015		Bildu
Jose Antonio Etxabe Nazabal[11][16]	2015	2019		Euskal Herria Bildu
Eztitxu Mugika Mariezkurrena[11][17]	2019	2023		Euskal Herria Bildu
Ioritz Berra Juaristi[18][19][20]	2023	Jardunean		Euskal Herria Bildu

^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.

Zaldibia, 1940 inguruan

Euskara

Sakontzeko, irakurri: «Goierriko gipuzkera»

2016an herritarren %80,77 euskalduna zen.^[10]

Ondasun nabarmenak

Santa Fe elizaren ikuspegia.

• Santa Fe parrokia, XVI. mendean eraikia XIII. mendeko eliza baten gainean. Haren inguruko plazan beste eraikin garrantzitsu batzuk daude, hala nola Albisu Etxea (1625ean eraikia) edo Karreraenea Etxea, gaur egun Zaldibiako kultura-etxe berriaren egoitza dena.
• Saturdiren baseliza: Zaldibiako lehen herrigunea haren inguruan sortu omen zen.
• Iparragirre baserria (XVII. mendea),^[21] Kultura Ondasun gisa 2005ean monumentu izendatua.^[22]
• Ermentariko ferratokia.
• Zaldibiako udaletxea: Herrigunean.

Mondeju zuria Zaldibiakoa da.

Gastronomia

• Mondeju

Jaiak

• Santa Fe jaiak, urriaren 6a (aurreskua).^[23]
• Saturdi auzoko jaiak (San Saturnino), Berpizkude Astelehenean (erromeria).^[24]

Zaldibiar ospetsuak

Joan Ignazio Iztueta zaldibiar folklorista

• Joan Ignazio Iztueta (1767-1845), euskal idazlea. Euskal Herriko lehen folkloristatzat hartu izan da.
• Frantzisko Ignazio Lardizabal (1806-1855), euskal idazlea eta erretorea.
• Angel Sukia (1916-2006), Erromatar Eliza Katolikoko apaiza, kardinala eta artzapezpikua.
• Xalbador Garmendia (1932-2018), euskal idazlea.
• Fernando Mendizabal (1934-2011) euskaltzain urgazlea.
• Rufino Iraola (1945-2019) euskal idazle, kazetari eta bertsozalea.
• Jose Nazabal (1951-), txirrindulari ohia.
• Koldo Zubeldia (1957-), euskal idazlea.
• Agustin Mujika Takolo (1960-), irakaslea, enpresaburua, pailazoa eta euskaltzalea. Lasarten jaioa. Pirritx eta Porrotx-ekin ibili zen pailazo moduan. Zaldibian bizi da aspaldiko urteetan, eta Zaldibiako Udalean zinegotzi izan zen.
• Tere Irastortza (1961-), euskal idazlea.
• Izaro Garmendia (1969-), soinu-jotzailea eta pailazoa.
• Izaro Iraeta (1973-), telebista-aurkezlea.
• Saroi Jauregi (1978-), euskal filologoa eta telebista-aurkezlea.
• Aitziber Garmendia (1982-), aktorea.
• Aratz Mendizabal (1983-), esku huskako pilotari ohia.

  

  Tere Irastortza idazle zaldibiarra

Zaldibiako frontoia