Ataun

Ataun Gipuzkoako hego-ekialdeko izkinako udalerria da, Goierriko eskualdekoa. Aralarko ingurune naturalean kokatua, muga egiten du Nafarroa Garaiarekin. Lursailei dagokienez, probintziako udalerririk luzeena da, eta zabalenetan, seigarrena. Biztanle dentsitate oso apala du, eta nahiko ondo gorde du natura ingurunea. 1.696 biztanle zituen 2016an.

Ataun
Gipuzkoa, Euskal Herria
Ataungo San Gregorio auzoa.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Gipuzkoa
Eskualdea	Goierri
Izen ofiziala	Ataun
Alkatea	Martin Aramendi Arana (Euskal Herria Bildu)
Posta kodea	20211
INE kodea	20015
Herritarra	ataundar
Ezizena	otsok
Kokapena
Koordenatuak	42°58′41″N 2°10′53″W
Azalera	58,73 km²
Garaiera	228 m
Distantzia	45 km Donostiara
Demografia
Biztanleria	1.714 (2025:  −3)
814 (%47,5)   (%51,3) 879
Dentsitatea	0,29 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)[1]	% 11,03
Zahartze tasa[1]	% 18,47
Ugalkortasun tasa[1]	‰ 67,06
Ekonomia
Jarduera tasa[1]	% 82,35 (2011)
Genero desoreka[1]	% 7,87 (2011)
Langabezia erregistratua[1]	% 6,85 (2013)
Euskara
Euskaldunak[2]	% 87.81 + % 4.84 hartzaile (2021)
Etxeko erabilera[3]	% 77.02 (2021)
Datu gehigarriak
Sorrera	1615
Webgunea	http://www.ataun.eus

Geografia

Gipuzkoako hegoaldean dago, Goierri bailaran. Nafarroa Garaiarekin muga egiten du, eta Aralarko natura parkearen barruan dago. Bailarako industriaguneetatik hurbil baina herri txikia izanik, oraindik artzaintza, nekazaritza eta natura munduan erabat txertatuta dago. 58,9 km² ditu, eta itsas mailatik 196 m gorago dago.

Gipuzkoako herri luzeena da (14 km) eta oso zabalduta dago auzo ugaritan, baina biztanle gehien-gehienak San Martin, San Gregorio eta Aia auzuneetan bizi dira.

Agauntza ibaiak zeharkatzen du. Harana honako mendi hauek babesten dute, besteak beste: Balankaleku (985), Aietsu (968), Arantzazumendi (777), Muñoan (912), Saratsamendi (952), Sarastarri (989), Leizadi (921), Aizkoate (631) eta Intzartzu (826).

Bertaratzeko, hainbat aukera daude:

• Autobusez: Goierrialdea S.L. konpainiak geldialdia egiten du Ataunen.^[4]
• Autoz, GI-2120 errepidea hartuta (Beasain - Etxarri Aranatz).
• Trenez, Beasaingo eta Ordiziako tren geltokiak herritik 5 km-ra daude, eta Goierrialdea autobus zerbitzuak handik Atauna bitarteko lotura egiten du.^[5]

Mugakideak

Mugakide ditu:

• Iparraldean, Goierriko Lazkao eta Zaldibia.
• Hegoaldean, Nafarroa Garaiko Altsasu, Urdiain, Iturmendi, Bakaiku eta Etxarri-Aranatz.
• Ekialdean, Enirio-Aralarko mankomunitatea.
• Mendebaldean, Goierriko Idiazabal eta Altzaniako Partzuergoa.

Auzoak

San Martin auzoa

Nagusiak hiru dira:

• San Martin
• San Gregorio
• Aia

Horrez gain, badira beste auzo txikiago edo zehar batzuk: Arrondo, Lauztierreka, Ergoiena, Astigarraga, Arinberriaga, Arratekale, Ugalde-Karrika, Aitzarte, Artzaterreka, Murkondo, Otadi-Zearra, Suki zeharra, Ajarresta

Azpiegiturak

Kultura

• Liburutegia^[6][7]
• Herri antzokia^[6]
• San Gregorio elkargunea^[6]

Kirola

• Auzoeta udal kiroldegia^[8]
• Zelai frontoia^[8]
• Erroipe aterpea^[8]

Hezkuntza

• Joxemiel Barandiaran Herri Ikastetxea^[9]
• Lizarrusti interpretazio zentroa^[10]
• Barandiaran museoa^[11]

Historia

Ataun, Gipuzkoako hegoaldean, Nafarroa Garaiarekiko mugan eta Aralarko natura parkean dago, basoz, larrez eta mailoz inguraturik, Agauntza ibaia bizkarrezur duela. Ataungo domoa edo Aitzartea ere fenomeno geologiko bitxitzat jotzen da. Baina baditu, ordea, lur azpian fosildutako makina bat haitzulo; aipagarrienak Troskaeta, Sarastarri, Intzartzu kobazuloa eta abar dira.

Gizakiaren aztarna zaharrenak Usategiko koban daude^[12][13][14] —inguru hauetako zaharrenak dira—, duela 40.000 urte ingurukoak. Geroxeagokoak dira Pikandieta, Armontaitz, Limurita, Kobazar eta abarretako aztarnak. Halaber, herriko mugetan trikuharriak daude, Atxurbidetik Ubegi bitarteraino, gehienak, Jose Migel Barandiaran, Telesforo Aranzadi eta Enrique Eguren ikerleek aztertuak.

Ataunen erromatar garaiko txanponak ere aurkitu dira; Kristo aurrekoak Usategi koban^[15] eta ondoko Otadizelain; Berrenoko galtzada bide egokia izan baita bidaiarientzat, iheslarientzat, kontrabandistentzat eta Done Jakue bideko erromesentzat. Jentilbaratzeko gazteluaren hondakinak eta han topatutako urrezko eraztunak Erdi Arora garamatzate. Urte askoan Nafarroaren eta Gaztelaren arteko borrokaleku izan zen. 1200. urtean Gaztelak Gipuzkoa bereganatu bazuen ere, Jentilbaratzak Nafarroako Erresumaren menpe segitu zuen ehun urte baino gehiagoan.

Garai haietakoa da kristautasunaren etorrera, XI. mende aldean-edo, eta lehendik zeuden sinesmenekin nahasi zen. Horren adierazgarri dira herriko hainbat leku: sorgin, lamina, jentil eta basajaunen istorioz josita baitago Ataun. Eta horretxegatik, urtero, azaroan Jentilen Etorrera izeneko ikuskizuna egiten da herrian zehar.^[16]

Herri izaera XVII. mende arte ez zuen lortu (1616an) eta komeni zitzaionean inguruko herriekin ere bat egiten zuen, Batzar Nagusietan ordezkaria eduki ahal izateko.

Lazkaoko Jauna izan da beren historiako mendeetan zehar ataundarrek izan duten areriorik handienetakoa; jauntxoa izanik, eskubide handiak baitzituen lortuak herritarrenak zapuzten zituztenak. Horren mende bizi ziren ataundarrak: herriko lurren herena berea zuen, hainbat maizter, erroten monopolioa, apaizak izendatzeko eskubidea eta urteko laborearen hainbateko bat berari eman beharra.

Aipagarria da XVI. mendean Ataun herriak Lazkaoko jaunarekin izandako eztabaida eta auzien ondoren, herriko armarria elizako horman jartzeko lortu zuen eskubidea (1584an).

Bizimoduari dagokionez, artzaintza, abeltzaintza, nekazaritza, meatzaritza eta basogintza izan dira nagusi, XX. mendean Goierri bailaran, industrializazioa garatu eta nagusi bihurtu arte.

San Gregorio auzoko eliza

Ataun ekimen handiko gizon eta emakumeen herria izan da eta da, izan diren lekuetan aztarna utzi dutenak. Gure historia erlijioso, notari, abokatu, mediku, albaitari, idazle, intelektual, historialari, antropologo, etxegile eta abarrez josita dago. Nahiz eta nekazari-lur izan, gurasoek ahaleginak eta bi egin izan dituzte seme-alabek aurrera egin zezaten. Horiek izan dira izan, Ataungo herriari izena eta izana eman diotenak: ataundarron izaera, herri baten nortasuna.

Demografia

Ataungo populazioren lehen zantzuak XI. mendekoak dira; ordurako bai baitzen zenbait oinetxe Lazkao eta Ataungo barrutian kokaturiko Agauntza ibaiaren arroetan. 1200. urterako San Martin eliza egoteak, data honen aurretik ere populazio-guneren bat izango zela pentsarazten du. XIV. mendearen bukaera arte, bertako biztanleria ibarrean bizi zela ikusten da garbi-garbi eta nagusiki Arrondoan eta Elbarrenan. XVI. mendetik aurrera, San Gregorio eta Ergoiena auzoak hasi ziren jendeztatzen Agauntza ibaiaren bideari jarraiki. Azkenik, XVII. eta XVIII. mendeen artean Aia auzoa jendeztatu zen. Era honetan iritsi zen Ataun XIX. mendera; jendeztatze-mailarik altuena lortu zuen garaira.

XIX. mende inguruan hasi zen zabalkuntza, 10 mendetan zehar zabaldu zen XIX. mendearen bigarren erdira arte. Epe luze honen barruan Ataun jendez bete zen. Jatorrizko gunea zen San Martindik abiatuz, jendeztaturiko gunea zabalduz joan zen poliki-poliki Agauntza ibaiaren ibarrean barrena, nekazaritzarako lur berriak erdietsi ahala. Ibaiaren ertzetatik eta norabide ezberdinetan, haran txikien bideari helduz, abiatu ziren biztanleak beren baserriak eraikitzera nekazaritzarako edota animalien bazkarako egokiak ziren tokietan. Abeltzaintzak garrantzia handia lortu zuen Ataungo nekazaritzaren barruan. Prozesuak XIX. mendearen erdialdean lortu zuen bere goieneko unea.

Une hartatik aurrera garapen-aldi berria hasi zen; gorabehera askoko populazioaren beheranzko joera, hain zuzen ere. Joera hau, gaur egun arte mantendu da.

2019an 1,745 biztanle zituen. Horietatik %22,41ek 65 urte edo gehiago zituen. Eta atzerrian jaiotakoak %6,56 ziren.^[17]

Honako hau Wikidata bidez sortutako biztanleria grafiko automatiko bat da. Aldaketa bat egin beharrez gero, bertan egin dezakezu.

Politika

Sakontzeko, irakurri: «Hauteskundeak Ataunen»

Ataungo udaletxea

2023-2027 legegintzaldia

2023ko hauteskundeen ondorengo Ataungo udalbatza
Alderdia		2023ko maiatzak 28
		Zinegotziak	Boto kopurua
	Euskal Herria Bildu (EHB)	7 / 9	602 (% 72,79)
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	2 / 9	214 (% 25,88)
	Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE)	0 / 9	11 (% 1,33)
Datuen iturria: Hauteskunde emaitzak. Eusko Jaurlaritza

Alkateak

Hauek izan dira Ataungo azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[18]
Ignacio Maria Ayerbe Apalategui[18]	1979	1983		Herri Batasuna
Iñaki Arin Baztarrika[18]	1983	1987		Herri Batasuna
Iñaki Baztarrika Mugica[18]	1987	1991		Herri Batasuna
Lander Imaz Mujica[18]	1991	1991 a		Eusko Alkartasuna
M. Sagrario Eskisabel Zurutuza[18]	1991	1995		Eusko Alkartasuna
Aitor Auzmendi Asurabarrena[18]	1995	1999		Herrigintza
Aitor Auzmendi Asurabarrena[18]	1999	2003		Herrigintza
Bittor Oroz Izagirre[18]	2003	2007		Herrigintza
Bittor Oroz Izagirre[18]	2007	2011		Herrigintza
Igor Aierbe Guridi[18][19]	2011	2015		Bildu
Asier Rodriguez Etxeberria[18][20][21]	2015	2019		Euskal Herria Bildu
Martin Aramendi Arana[18][22][23]	2019	2023		Euskal Herria Bildu
Martin Aramendi Arana[24][25]	2023	Jardunean		Euskal Herria Bildu

^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.

Ekonomia

2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: lehen sektorea BEGaren % 7,8; bigarren sektorea, % 11,4; hirugarren sektorea, % 67,8; eraikuntza, % 13.^[17]

Kultura

Ataungo Felix Eskisabel^[26] (Ahotsak^[27] proiekturako)

Euskara

Ataunen^[28] Goierriko hizkera^[29] egiten da. Urolaldeko hizkerarekin batera Sartaldeko azpieuskalkia osatzen du Goierrikoak, baina Urolaldekoan sakonagoa da mendebaleko euskararen eragina. Nortasun beteko hizkera da Goierrikoa, batasun handikoa, nahiz eta gorabeherak badiren mendebaletik ekialdera, hau da, Segura, Zegama eta Legazpitik Zaldibia edo Legorretara. Ataungoa ere berezia da, ziurrenik, bakarti samar eta Nafarroako mugan dagoelako. Abaltzisketak eta Ikaztegietak Tolosaldearekin lotura egiten dute, eta Urretxuk eta Zumarragak, berriz, Goierri eta Urolaldearen artekoa.

2016an, biztanleen % 87,18 euskalduna zen.^[17]

Apalategi ikerketa beka

2019an udalak Joxemartin Apalategi beka sortu zuen.^[30] Lehen urtean Ataungo emakumeei buruzko ikerketa bultzatu zuen.^[31][32]

Ondasun nabarmenak

San Martin eliza

• Ataun-Burundako Estazio Megalitikoa
• Jentilbaratzako gaztelua (XIII. mendea).^[33][34]
• Larruntza errota (XX. mendea)^[34]. Bertan Joxemiel Barandiaranen museoa dago^[35]. Gainera, zerrategi batekin, Errotatxo izeneko bigarren mailako errota batekin eta haren azpiegitura hidraulikoekin eraikin multzoa osatzen dute, monumentu-multzo izendatua, Sailkatutako Kultura Ondasuna^[36].
• San Gregorio Magno eliza (XVI. mendea). San Gregorio auzoko parrokia nagusia da.^[34]
• San Martin Tourskoaren eliza (XVI-XVII mendeak). San Martin auzoko parrokia nagusia da.^[34]
• Santa Isabel eliza (XVI. mendea). Aia auzoko parrokia nagusia da.
• Galbario Saindua (XVII. mendea)^[34]
• Zubikoeta jauregia (XVII. mendea).^[34]
• Zelaibar jauregia (XVI. mendea)^[34]
• Perunezar baserria, Joxemiel Barandiaranen jaiotetxea.^[34]
• Ataungo domoa.^[10]

Ataundar ospetsuak

• Iñaxi Urbiztondo Maiza (1881-1975),   bertsolaria
• Jose Migel Barandiaran (1889-1991), antropologoa.
• Juan Arin Dorronsoro (1892-1972), etnologoa.
• Manuel Mari Apalategi (1901-1984), euskal idazlea.
• Pilar Barandiaran Barandiaran (1911-2008), idazkaria eta zaindaria
• Enrike Zurutuza Altolagirre (1917-2010), albaitaria, irrati esataria eta idazlea.
• Joxe Arratibel (1923-2011), idazlea.
• Joxe Lasa Apalategi (1925-1983), apaiza, euskal idazlea eta euskaltzalea.
• Dunixi Barandiaran Etxeberria (1927-1979), etxe-egilea, idazlea eta euskal kulturaren babeslea.
• Jose Maria Agirre Eskisabel (1943-2009), ekonomialaria eta politikaria.
• Ione Dorronsoro (1939), etakide historikoa eta politikaria.
• Unai Dorronsoro (1941), aurrekoaren neba, etakide historikoa eta politikaria.
• Jokin Apalategi (1943-), soziologoa eta euskal idazlea.
• Iñaki Dorronsoro Plazaola (1947-), Eusko Ikaskuntzako Lehendakaria (2012-)
• Joxemartin Apalategi Begiristain (1949-2006), antropologoa.
• Karmele Aierbe (1951-2022), irakasle eta politikaria
• Lourdes Auzmendi (1956-), itzultzailea eta politikaria.
• Jaione Apalategi (1956), unibertsitateko irakaslea
• Patxi Baztarrika (1958), hizkuntzalaria eta politikaria.
• Joxe Ramon Agirre, Marron (1959), mendizalea, alpinista, parapentista, abenturazalea eta mendi argazkilaria.
• Fermin Aramendi (1959), telebista-esataria, txirrindularitzan aditua.
• Mila Aierbe (1961), astrologo et.a mediuma
• Joseina Etxeberria (1968), irrati esataria.
• Xabier Barandiaran (1969), soziologo, irakasle, ikertzaile eta politikaria.
• Dionisio Galparsoro (1978), txirrindularia.
• Ainara Gorostitzu Muxika (1981), idazle eta kazetaria.
• Jon Ander Albisu (1990), esku huskako pilotaria.
• Maddi Noguera (1995), abeslaria
• Iraitz Zubizarreta (1999), esku huskako pilotaria.
• Beñat Senar(2001), esku huskako pilotaria
• Ioar Aizpurua (2001), Ataun Irratiko sortzailea eta NAIZ Irratiko teknikaria.