آذربایجان
منطقهای در ایران / From Wikipedia, the free encyclopedia
آذربایجان (به ترکی آذربایجانی: آذربایجان) (به پارسی میانه: آتورپاتَکان، آذَرباذَگان، آذَربایَگان) (به یونانی: آتروپاتینی، Ατροπατήνη) (به ارمنی: آتْرپاتاکان، Ատրպատական) (به سریانی: اَذوربٰیْغان، ܐܕܘܪܒܝܓܐܢ) نام ناحیهای جغرافیایی و تاریخی در انتهای شمالغربی ایران است.[49][50][51]
آذربایجان | |
---|---|
در بیشتر منابع، آذربایجان ایران شامل ۳ استان فعلی آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل است، در برخی منابع نیز، استان زنجان فعلی («ولایت خمسه» سابق) هم جزء آذربایجان ذکر شدهاست.[1][2][3][4][5][6][7][8][9][10][11][12][13] [14][15][16][17][18][19][20][21][22][23][24][25][26][27][28] [29][30][31][32][33][34][35][36][37][38][39] [40][41][42][43][44][45][46] | |
مختصات: ۳۷٫۶°شمالی ۴۷°شرقی / 37.6; 47 | |
کشور | ایران |
مساحت | |
• کل | ۱۰۰٬۸۸۷٫۳۵ کیلومتر مربع (۳۸۹۵۲٫۸۲ مایل مربع) |
۱۲۲٬۶۲۰٫۴۷ کیلومتر مربع[47] (با احتساب استان زنجان)
شامل: استانهای آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل و زنجان | |
جمعیت (۱۴۰۰) | |
• کل | ۸٬۸۷۴٬۰۰۰ نفر[48] ۹٬۹۹۱٬۰۰۰ نفر[48] (با احتساب استان زنجان) |
قومیتها | |
• اکثریت | آذریها |
• سایر | کردها، تالشها، تاتها، ارمنیها، آشوریها |
زبانها | ترکی آذربایجانی، کردی، تالشی، تاتی، ارمنی، آشوری |
بر اساس توصیف تاریخنویسان و جغرافیدانان، این سرزمین از شمال به رود ارس، جمهوری آذربایجان و ارمنستان، از جنوب به استانهای کردستان و زنجان، از شرق به استان گیلان و دریای خزر و از غرب به ترکیه و عراق محدود شدهاست و شامل سه استان آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل است. در گذشته، آذربایجان به سرزمینی گفته میشده که از شمال به اران، از جنوبغرب به آشور، از غرب به ارمنیه و از شرق به دشت مغان و گیلان محدود میشده و پایتخت آن شهر «گنجک» (تخت سلیمان کنونی) در نزدیکی تکاب بودهاست.[52][53][54]
جغرافیدانان قدیمی، استان زنجان را عموماً در ناحیه جبال قرار دادهاند یا برخی مواقع به عنوان مرز با آذربایجان ذکر کردهاند.[54] البته «ولایت خمسه» سابق (استان زنجان فعلی تا قلعهٔ شمیران[46] در مرز این استان با استان قزوین) در بخشی از منابع معتبر، جزء آذربایجان[5][6][45] و در جنوب آن[16][20] ذکر شدهاست؛ یا این ولایت به عنوان منطقهای که قبلاً از مناطق عراق عجم (جبال) بوده و اکنون مدتهاست که جزء آذربایجان است،[21] معرفی شدهاست. به گونهای که در کتاب تاریخی صورة الارض (۹۷۷: دورهٔ عباسیان) جایگاه زنجان در داخل نقشهٔ آذربایجان مشخص شده،[42] در دورهٔ صفویان، حاکمنشین «سلطانیه و زنجان» تابع بیگلربیگی تبریز ایالت آذربایجان بوده[18][32] و در برخی منابع معتبر مربوط به دوران زندیان[29][27] و قاجاریان[28][27][7][8][10] از عبارت «خمسهٔ آذربایجان» استفاده شده و خمسه، ابتدای آذربایجان دانسته شدهاست.[4] همچنین خانات زنجان (۱۸۱۰–۱۷۴۷) مقارن با دورهٔ زندیان به عنوان یکی از خانات آذربایجان ایران[3] در نظر گرفته شده و در دوران جمهوری آزادیستان (۱۹۲۰)[22] و حکومت خودمختار آذربایجان (۱۹۴۶–۱۹۴۵)[23] نیز استان فعلی زنجان در کنار استانهای کنونی آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل، جزء قلمرو این حکومتها و منطقهٔ آذربایجان ایران[22] محسوب شدهاست.
شمال ارس (تا دربند[46] در مرز جمهوری آذربایجان و داغستان) نیز تا سدهٔ سوم هجری، عموماً منطقهای جدا از آذربایجان محسوب میشد؛ اما پس از سرکوب قیام بابک خرمدین و حاکمیت کامل خلافت عباسی بر شمال و جنوب ارس، اران به لحاظ اداری تابع آذربایجان شد.[55] علیرغم وابستگی اداری اران و بعضاً ارمنیه در دورهٔ اسلامی به آذربایجان، رودخانهٔ ارس تا پیش از ظهور سلجوقیان، همچنان حد شمالی آذربایجان محسوب میشد. اما پس از مهاجرت و چیرگی سلجوقیان بر منطقه، شمال و جنوب ارس به لحاظ زبانی، دینی، فرهنگی و تا حدی سیاسی به صورت واحد درآمدند.[56] از این زمان به بعد بود که به نوشتهٔ بارتولد: «اران بلاواسطه به آذربایجان ملحق گردید»؛[57] تا جایی که نام اران تحتالشعاع نام آذربایجان قرار گرفت و به ندرت در نوشتهها در کنار قراباغ و شیروان استفاده گردید (مثلاً رواج «قراباغ آذربایجان» به جای «قراباغ اران»).[58][59][60] در همین راستا، برخی منابع دورهٔ زندیان[61] به جریان رود ارس از «وسط آذربایجان» و برخی منابع دورهٔ قاجاریان[4] به جدایی «هفده شهر آذربایجان» از ایران اشاره کردهاند.