Պուրիմ

Պուրիմ (/ˈpʊərɪm/; եբրայերեն՝ פּוּרִים Pûrîm פור pur^[1],, աքքադերեն՝ pūru), հրեական տոն, որը հիշատակում է հրեա ժողովրդի փրկությունը Համանից, որը պլանավորել էր սպանել հրեա ժողովրդին Աքեմենյան պետության օրոք։ Պատմությունն արձանագրված է աստվածաշնչյան Էսթերի գրքում (եբրայերեն՝ מגילת אסתר Megillat Ester):

Պուրիմ
18-րդ դարի աղոթագիրք Պուրիմի հրաշքների մասին
Պաշտոնապես	Պուրիմ פּוּרִים
Տեսակ	Հրեական կրոն, մշակույթ
Ենթադաս	հրեական տոներ
Ամսաթիվ	14 Adar?
Կրոն	հուդայականություն

Ըստ Էսթերի գրքի՝ պարսից Ահասերուս (համարվում է Պարսկաստանի Քսերքսես I կամ Արտաքսերքսես I)^[2][3][4][5] թագավորի վեզիր Համանը նախատեսել էր սպանել թագավորության բոլոր հրեաներին, սակայն նրա ծրագրերը չիրագործվեցին Մորդեխայի և նրա զարմուհու և որդեգիր դստեր՝ Պարսից թագուհի դարձած Էսթերի շնորհիվ։ Փրկության օրը դարձավ խնջույքի և ուրախության օր։

Հիմք ընդունելով Էսթերի գիրքը^[6]՝ «[...], որ նրանք պետք է տոնեն և ուրախ օրեր անցկացնեն, միմյանց բաժին ուղարկեն և աղքատներին նվերներ», Պուրիմը հրեաների կողմից տոնվում է

• Սննդամթերքի և խմիչքների երկկողմանի փոխանակմամբ, որը հայտնի է որպես mishloach manot
• Բարեգործություն աղքատներին, հայտնի է որպես mattanot la-evyonim^[7]
• Տոնական ուտեստի ճաշակում՝ se'udat Purim
• Էսթերի գրքի հրապարակային արտասանում («մեգիլահի ընթերցում»), հայտնի է որպես kriat ha-megillah, սովորաբար սինագոգում
• Լրացուցիչ արտասանումներ, որոնք հայտնի են որպես Al HaNissim, ամենօրյա աղոթքներ և գոհունակություն ընթրիքից հետո

Այլ սովորույթներ ներառում են գինու կամ այլ ալկոհոլային խմիչքների, դիմակների և բեմական հագուստների օգտագործում և հանրային տոնակատարություններ^[8]։

Պուրիմն ամեն տարի նշվում է եբրայական օրացույցի համաձայն Ադար ամսի 14-ին, հրեաների՝ իրենց թշնամուն հաղթելու հաջորդ օրը։ Աստվածաշնչյան Յոշուայի ժամանակ պատով պաշտպանված քաղաքներում Պուրիմը փոխարինվում է Ադարի 15-րդ օրը, որը հայտնի է որպես Շուշան Պուրիմ, քանի որ Շուշան քաղաքում մարտնչումը շարունակվել էր Ադարի 14-րդ օրը^[9]։ Այսօր, միայն Երուսաղեմում և մի քանի այլ քաղաքներում է Պուրիմը տոնվում Ադարի 15-ին։

Պուրիմի պատմություն

Մորդեխայի հաղթանակը, նկարիչ՝ Պիտեր Լաստման

Էսթերի գիրքը սկսվում է Պարսկաստանի և Մարաստանի բանակի, ինչպես նաև իր թագավորության 127 սատրապների և իշխանների համար պարսից թագավոր Ահասերուսի կազմակերպած վեցամսյա (180-օրյա) տոնակատարությամբ, Շուշան քաղաքի հարուստ և աղքատ բնակիչների համար յոթօրյա խմիչքների խնջույքով և թագավորական բակի տաղավարում Աստին թագուհու (Vashti) կողմից կազմակերպված կանանց համար առանձին խմելու տոնակատարությամբ։

Տոնակատարության ժամանակ Ահասերուսը հարբում է, և հրամայում կնոջը՝ Աստինին, իր գեղեցկությունը ցուցադրել ազնվականների և ժողովրդի առջև իր թագավորական թագով (Չգրված Թորայի ռաբբիները հասկանում են, որ արքան ուզում էր, որ թագուհին միայն լինի արքայական թագով, նշանակում է, մերկ լինել, մի բան, որ նա կուզեր, բայց մաշկի պատճառով հրաժարվում է դա անել)։ Թագուհու հրաժարվելուց հետո Ահասերուսը նրան հեռացնում է թագուհու պաշտոնից և պատվիրում բոլոր երիտասարդ կանանց ներկայացնել իրեն, որպեսզի նա կարողանա նոր թագուհի ընտրել՝ փոխարինելու Աստինին։ Ներկայացված աղջիկների թվում էր նաև Եսթերը, որը որբացել էր դեռահաս տարիքում և գտնվում էր իր զարմիկ Մորդեխայի խնամակալության ներքո։ Որոշ ռաբինիստական մեկնաբաններ նշում են, որ նա իրականում Մորդեխայի կինն էր, քանի որ Թորան թույլ է տալիս հորեղբորն ամուսնանալ իր զարմուհու հետ։ Արքան նկատում է Էսթերին և նրան ընտրում նոր թագուհի։ Էսթերը չի բացահայտում, որ ինքն հրեա է։

Կարճ ժամանակ անց Մորդեխայը բացահայտում է երկու պալատական պահակների՝ Բիգթանի և Թերեշի դավադրությունը, որոնք պատրաստվում էին սպանել Ահասերուսին։ Նրանց ձերբակալում և կախում են, և Մորդեխայի արքունի ծառայությունը արձանագրվում է դատարանի ամենօրյա գրառումներում^[10]։

Ահասերուսը Համանին նշանակում է փոխարքա։ Մորդեխային, որ նստում էր պալատի դարպասների մոտ, հրաժարվում է խոնարհվել Հանանի առջև։ Պարզելով, որ Մորդեխայը հրեա է, Համանը մտադրվում է սպանել ոչ միայն Մորդեխային, այլև կայսրության հրեա փոքրամասնությանը։ Ահասերուսի թույլտվությունն ու իր ծրագրի իրականացման և գումար ստանալու համար նա վիճակ է գցում ("purim") ընտրելու Ադար ամսվա տասներեքերորդ օրը։ Երբ Մորդեխայը հասկանում է նրա ծրագրերը, նա կոպիտ գործվածից հագուստ է հագնում, որը սգո նշան է, հրապարակայնորեն լացում և աղաղակում, նույնն անում են Շուշանում և Ահասերուսի կայսրության այլ մասերում շատ այլ հրեաներ՝ որպես տառապանք և ծոմապահություն։ Էսթերը տեղեկանում է, թե ինչ է պատահել, պալատական սպասավորի միջոցով խոսք փոխանակում Մորդեխայի հետ, որը խնդրում է Էսթերին միջնորդել թագավորին հանուն հրեաների. Էսթերը պատասխանում է, որ ոչ ոք չի կարող թագավորին խնդրել, երբ մահվան դատավճիռ կա։ Մորդեխայը զգուշացնում է նրան, որ պալատում նա ավելի անվտանգ չի լինի, քան որևէ այլ հրեա, ասում է, որ եթե լռի, փրկությունը հրեաների համար կգա մի այլ տեղից, բայց «դու և քո հոր տունը կկորչեն» և ասում է, որ նա թագուհի է դարձել, որպեսզի օգնի նման իրավիճակներում։ Էսթերն ասում է, որ ինքն երեք օր կաղոթի, այնուհետև օգնության համար կմոտենա թագավորին. «եթե ես կործանվելու եմ, թող կործանվեմ»։ Նա նաև խնդրում է, որ Մորդեխայն ասի Շուշանի բոլոր հրեաներին, որ երեք օր շարունակ աղոթեն նրա հետ միասին։ Երրորդ օրը նա հանդիպում է թագավորին և նրան Համանի ուղեկցությամբ հրավիրում է խնջույքի։ Տոնի ժամանակ նա խնդրում է, որ հաջորդ երեկոյան մյուս տոնին մասնակցեն։ Մինչդեռ, Համանը նորից խիստ վիրավորվել էր Մորդեխայից, որ հրաժարվել էր իրեն խոնարհվելուց։ Նա Մորդեխայի համար կախաղան էր պատրաստել, որտեղ մտադիր էր հաջորդ օրը նրան կախել^[11]։

Այդ գիշերը Ահասերուսը տառապում է անքնությունից, և արքունի հրովարտակների ընթերցումն օգնում է նրան քնել. նա տեղեկանում է Մորդեխայի մատուցած ծառայությունների մասին և հարցնում է, թե արդյոք ինչ-որ բան արվել է Մորդեխայի համար և տեղեկանում, որ նա թագավորի կյանքը փրկելու համար չի խրախուսվել։ Այդ ժամանակ հայտնվում է Համանը, և Ահասերուս թագավորը հարցնում է նրան, թե ինչ պետք է արվի այն մարդու համար, որին թագավորը ցանկանում է պատվել։ Մտածելով, որ թագավորը խոսում է իր՝ Համանի մասին, Համանը ասում է, որ պարգևատրվողը պետք է հագնի թագավորի արքայական հագուստը և թագավորի արքունի ձին հեծնի։ Ի զարմանս Համանի՝ թագավորը նրան հանձնարարում է նման հարգանք ցուցաբերել Մորդեխայի հանդեպ^[12]։

Այդ երեկո Ահասերուսը և Համանը մասնակցում են Էսթերի երկրորդ ճաշկերույթին, որտեղ նա բացահայտում է, որ ինքը հրեա է, և որ Համանը մտադիր է ոչնչացնել իր ժողովրդին, այդ թվում և իրեն։ Ահասերուսը վրդովում է և փոխարենը հրամայում Համանին կախել այն ծառից, որը նա պատրաստել էր Մորդեխայի համար։ Հրեա ժողովրդի դեմ նախորդ հրովարտակը չեղյալ չէր կարող համարվել, ուստի թագավորը Մորդեխային և Էսթերին թույլ է տալիս մեկ այլ հրովարտակ գրել, ինչպես իրենք են ցանկանում։ Արդյունքում Ադար ամսի 13-ին Շուշանում սպանվում են հինգ հարյուր հարձակվողներ և Համանի տասը որդիները։ Կայսրության ողջ ընթացքում հրեա ժողովուրդների թշնամիներից 75 հազարը սպանվում է^[13][14]։

Մորդեխայը ստանձնում է Ահասերուսից հետո երկրորդ պաշտոնը և հաստատում է հրեա ժողովրդին ոչնչացումից փրկելու մասին ամենամյա հիշատակում^[15]։

Պատմական տեսակետներ

Ավանդական պատմաբաններ

Բերոսոսը (մ.թ.ա. 3-րդ դար) արձանագրում է ամբողջ Պարսկական կայսրությունում «Անահիտայի» պաշտամունքը Արտաքսերքսես II-ի օրոք^[16]։

Առաջին դարի պատմաբան Հովսեփոս Փլավիոսը շարադրում է Պուիմի ծագումը հրեաների հնադարյան 11-րդ գրքում։ Նա շարունակում է Էսթերի եբրայերեն գիրքը, սակայն ներկայացնում է լրացուցիչ նյութեր հունարեն տարբերակում («Սեպտուագինտա»), որտեղ նա Ահասերուսին ներկայացնում է որպես Արտաքսերքսես I և ներկայացնում է թագավորի նամակի տեքստը։ Նա նաև լրացուցիչ տեղեկատվություն է տրամադրում Եզրաս և Նեեմիային վերաբերող իրադարձությունների մասին^[17]։ Հովսեփոսը արձանագրում է նաև հրեաների պարսկական հետապնդումը և նշում է, որ հրեաներն ստիպված են երկրպագել Պարսկաստանում ստեղծված սրբավայրերը^[17][18]։

Տասներորդ դարի հրեական պատմությունը կազմող Յոզիպպոնը Պուիմի ծագմանն անդրադառնում է 4-րդ գլխում։ Այն շարունակում է աստվածաշնչյան բովանդակությունը և ներառում լրացուցիչ ավանդույթներ, որոնք համապատասխանում են հունարեն տարբերակին և Հովսեփոսի մոտ (որոնք հեղինակը համարում է որպես աղբյուր), բացառությամբ վերջինիս աշխատանքներում հայտնաբերված նամակների մանրամասների։ Այն նաև տրամադրում է այլ համատեքստային տեղեկություններ, որոնք վերաբերում են հրեական և պարսկական պատմությանը, օրինակ Դարիուս Մարաստանցու նույնականացումը որպես Կյուրոսի հորեղբայր և հայր^[19]։

Իրադարձությունների վերաբերյալ հակիրճ պարսկական պատմություն ներկայացնում է իսլամական պատմիչ և աստվածաբան Մուհամմադ իբն Ջարիր ալ-Տաբարին իր «Մարգարեների և թագավորների պատմության» մեջ (ավարտվել է մ.թ. 915 թ.)^[20]: Հիմնվելով հրեա և քրիստոնեական աղբյուրների վրա՝ Տաբարին լրացուցիչ մանրամասներ է տրամադրում, օրինակ «Էսթերի» պարսկական բնօրինակ «Աստուրիա» ձևը^[21]։ Նա իրադարձությունները ներկայացնում է Արդաշիր Բահմանի (Արտաքսերքսես II) օրոք^[22], բայց շփոթում է նրան Արդաշիր ալ-Տավիլ ալ-Բայի (Արտաքսերքսես I) հետ, մինչդեռ Ահասերուսը համարում է համաղեկավարի անունը^[21]։ Մեկ այլ կարճ պարսկական գրառում արձանագրված է Մասուդիի «Ոսկու հովիտներում» (ավարտվել է մ. թ. 947-րդ դ.)^[23]: Նա անդրադառնում է մի հրեա կնոջ, որն ամուսնացել է պարսից թագավոր Բահմանի (Արտաքսերքսես II) հետ և ազատել իր ժողովրդին^[22][24][25]՝ հաստատելով Ահարերուսի նույնականացումը։ Նա նաև նշում է կնոջ դստերը՝ Խումային, որը հայտնի չէ հրեական ավանդության մեջ, բայց հիշատակվում է պարսկական բանահյուսության մեջ։ Ալ-Տաբերին նրան անվանում է «Խումանի» և պատմում է, թե ինչպես է նրա հայրը (Արդաշիր Բահմանը) ամուսնացրել նրան։ Ֆիրդուսին իր Շահնամեում (մոտ. 1000 թ.) նույնպես նկարագրում է, թե ինչպես է Բահման թագավորն ամուսնացնում Խումեյին^[26]։

19-րդ դարի աստվածաշնչյան մեկնաբանությունները ընդհանուր առմամբ Ահասերուսին նույնացնում են Պարսկաստանի Քսերքսես I-ի հետ^[27]։

Ժամանակակից տեսակետներ

Մերձավոր Արևելքի և Պարսկաստանի որոշ պատմաբաններ պնդում են, որ Պուրիմն իրականում պատմական հիմք չունի։ Ամնոն Նեցերը և Շաուլ Շաքեդը պնդում են, որ «Մորդեխայ» և «Էսթեր» անունները նման են բաբելոնյան աստվածներ Մարդուկ և Ինաննա անուններին^{[28][29][29][30][31]}։ Ամելի Կուրրթը ասում է, որ Էսթերի գիրքը կազմվել է հելլենիստական ժամանակաշրջանում և այն ցույց է տալիս պարսկական պալատի հեռանկարը, որը նույն է, ինչ դասական հունական գրքերում^[32]։ Շաուլ Շաքեդն ասում է, որ գրքի ստեղծման ամսաթիվն անհայտ է, բայց հավանական է, որ Աքեմենյան թագավորության անկումից հետո չի եղել, այլ պարթևական ժամանակաշրջանում, թերևս, մ.թ.ա. երրորդ կամ երկրորդ դարում^[29]։ Մակքլուն նաև առաջարկում է, որ Հերոդոտոսը գրի է առել Քսերքսեսի թագուհու անունը որպես Ամեստրիս (Օթանեսի դուստրը) և ոչ թե որպես Էսթեր^[31]։ Գիտնականներ Ալբերտ Բաումգարտեն և Ս. Դեյվիդ Սփերլինգը և Ռ. Ջ. Լիթմանն ասում են, որ ըստ Հերոդոտոսի, Քսերքսեսը կարող էր միայն ամուսնանալ իր հայր Դարիուս I-ի վեց դաշնակիցներից մեկի դստեր հետ^[33][34]։

Աստվածաշնչյան և ռաբբիական աղբյուրներ

Եսթերի գիրքը

Պուրիմի ծագման վերաբերյալ բնագիր աղբյուրը Էսթերի գիրքն է, որը դարձավ Եբրայերեն Աստվածաշնչի 24 գրքերից վերջինը, որը սրբացվել է Մեծ ժողովի իմաստունների կողմից։ Այն թվագրված է մ.թ.ա. չորրորդ դար^[35] և ըստ Թալմուդի Մորդեխայի բնագիր տեքստի Մեծ ժողովի կողմից խմբագրված տարբերակն է^[36]։

Միշնայում Մեգլիա տրակտատը (վերախմբագրված մ.թ. 200) արձանագրում է պուրիմին վերաբերող օրենքները։ Դրան զուգահեռ հրեական սուրբ գիրքը՝ Թոսեֆթան (վերախմբագրվել է նույն ժամանակահատվածում) և Գեմարան (Երուսաղեմում և Բաբելոնյան Թալմուդը վերախմբագրվել է մ.թ. 400-ական թվականներին և համապատասխանաբար 600-ական թվականներին)^[37] արձանագրում է լրացուցիչ մանրամասներ, որ Աստին թագուհին եղել է Բալթասարի դուստրը, ինչպես նաև մանրամասներ, ըստ Հովսեփոս Փլավիոսի, որ Էսթերը թագավորական ծագում ունի։ Էսթերի մասին կարճ հիշատակում կա Հուլլին տրակատում (Bavli Hullin 139b), Համանի երկրպագությանը վերաբերող կռապաշտությունը քննարկվում է Sanhedrin տրակատում (Sanhedrin 61b):

Էսթեր Ռաբբա ստեղծագործությունը միդրաշային տեքստ է՝ բաժանված երկու մասի։ Առաջին մասը վերագրվում է մ. թ. 500 թ. և մեկնում է Էսթերի հրեական գրքի առաջին երկու գլուխները և աղբյուր է հանդիսանում Targum Sheni-ի համար։ Երկրորդ մասը վերախմբագրվել է 11-րդ դարում և ներառում է մեկնություններ Եսթերի մնացած գլուխների մասին։ Այն նաև պարունակում է լրացուցիչ նյութ, որը հանդիպում ենք Josippon-ում (Ադամից մինչև Տիտոսի ժամանակների հրեական պատմության քրոնիկ, որը ենթադրվում էր, որ գրվել է Յոսիպպոնի կամ Յոզեֆ բեն Գորիոնի կողմից)^[38]։

Ծանոթագրություններ

1. Esther 9:24, 27.
2. Jewish (and not commonly misunderstood Xerxes I, "Khshayarsha" in Old Persian) Encyclopedia (1906). AHASUERUS. JewishEncyclopedia.com. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 3-ին.
3. Encyclopaedia Perthensis (1816). Universal Dictionary of the Arts, Sciences, Literature etc. Vol. 9. Edinburgh: John Brown, Anchor Close (Printers). էջ 82. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 17-ին.
4. Law, George R. (2010). Identification of Darius the Mede. USA: Ready Scribe Press. էջեր 94–96. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 17-ին.
5. First, Mitchell (2015). Esther Unmasked: Solving Eleven Mysteries of the Jewish Holidays and Liturgy (Kodesh Press), p. 163.
6. Esther 9:22
7. Elozor Barclay and Yitzchok Jaeger. «Gifts to the Poor». Aish.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 12-ին.
8. «Purim 2012 Guide». Chabad-Lubavitch Media Center. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 5-ին.
9. Shulchan Aruch Orach Chayyim 685:1
10. Esther chapters 1 and 2
11. Esther chapters 3–5
12. Mindel, Nissan. The Complete Story of Purim Արխիվացված 2018-01-22 Wayback Machine.
13. Esther chapters 9–16
14. Esther chapters 6–9
15. Esther chapters 9–10
16. Albert De Jong, Traditions of the Magi: Zoroastrianism in Greek and Latin Literature, chap. 3, Brill, 1997. Citing Berossus in his Babyloniaca (in a section preserved in Clement of Alexandria's Protrepticus)
17. William Whiston, The Works of Flavius Josephus, the Learned and Authentic Jewish Historian, Milner and Sowerby, 1864, online edition Harvard University 2004. Cited in Contra Apionem which quotes a work referred to as Peri Ioudaion (On the Jews), which is credited to Hecataeus of Abdera (late fourth century BCE).
18. Jacob Hoschander, The Book of Esther in the Light of History, Oxford University Press, 1923
19. David Flusser, Josephus Goridines (The Josippon) (Vols. 1–2), The Bialik Institute, 1978
20. Ehsan Yar-Shater, The History of al-Tabari : An Annotated Translation, SUNY Press, 1989
21. Moshe Perlmann trans., The Ancient Kingdoms, SUNY Press, 1985
22. Said Amir Arjomand, Artaxerxes, Ardasir and Bahman, The Journal of the American Oriental Society, Vol. 118, 1998
23. The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition article Abd al-Hasan Ali ibn al-Husayn Masudi, Columbia University Press, 2007
24. Lewis Bayles Paton, Esther: Critical Exegetical Commentary, Continuum International Publishing Group, 2000
25. Abd al-Hasan Ali ibn al-Husayn Masudi, Murūj al-dhahab (Meadows of Gold), ed. and French transl. by F. Barbier de Meynard and Pavet du Courteille, Paris, 1861
26. Richard James Horatio Gottheil ed., Persian Literature, Volume 1, Comprising The Shah Nameh, The Rubaiyat, The Divan, and The Gulistan, Colonial Press, 1900
27. The Religious Policy of Xerxes and the "Book of Esther" Արխիվացված 2015-10-29 Wayback Machine, Littman, Robert J., The Jewish Quarterly Review, 65.3, January 1975, pp. 145–48.
28. Netzer, Amnon. "Festivals vii. Jewish". In Encyclopædia Iranica. vol. 9, pp. 555–60.
29. Shaked, Shaul. "Esther, Book of". In Encyclopædia Iranica. vol. 8, 1998, pp. 655–57
30. Dandamayev, M. A. "Bible i. As a Source for Median and Achaemenid History". In Encyclopædia Iranica. vol. 4, pp. 199–200
31. McCullough, W. S. "Ahasureus". In Encyclopædia Iranica. vol. 1, 1985. pp. 634–35
32. Kuhrt, Amélie, Achaemenid (in persian: Hakhamaneshian)), tr. by Morteza Thaghebfar, Tehran, 2012, p. 19
33. The Religious Policy of Xerxes and the "Book of Esther" Author(s): Robert J. Littman Reviewed work(s): Source: The Jewish Quarterly Review, New Series, Vol. 65, No. 3 (Jan., 1975), pp. 145–55 Published by: University of Pennsylvania Press Stable URL: «Archived copy». JSTOR 1454354. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
34. Sperling, S. David and Albert I Baumgarten. “scroll of esther". In Encyclopedia Judaica. vol. 18. 2nd ed. New York: Thomson Gale, 2007. 215–18. 0-02-865946-5.
35. NIV Study Bible, Introductions to the Books of the Bible, Esther, Zondervan, 2002
36. Babylonian Talmud, Tractate Bava Basra 15a.
37. Jacob Neusner,The Talmud: What it is and what it Says, Rowman & Littlefield, 2006
38. Moshe David Herr, Encyclopedia Judaica 1997 CD-ROM Edition, article Esther Rabbah, 1997

Արտաքին հղումներ

• Aish HaTorah Purim Resources
• Chabad Purim Resources
• Yeshiva Laws, articles and Q&A on Purim
• Union for Reform Judaism Purim Resources Արխիվացված 2019-12-06 Wayback Machine
• The United Synagogue of Conservative Judaism Purim Resources Արխիվացված 2013-03-01 Wayback Machine

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պուրիմ» հոդվածին։