Síle
ríki í Suður Ameríku / From Wikipedia, the free encyclopedia
Síle eða Chile, formlega Lýðveldið Síle (spænska: República de Chileⓘ), er land í Suður-Ameríku á langri ræmu milli Andesfjalla og Kyrrahafsins. Í norðri liggur landið að Perú, Bólivíu í norðaustri, Argentínu í austri og Drakesundi í suðri. Síle er syðsta land heims, og það land sem er næst Suðurskautslandinu. Kyrrahafið er einu landamæri landsins í vestri, þar sem strandlengjan er yfir 6.435 kílómetrar á lengd.[1] Síle er 756 þúsund ferkílómetrar að stærð og þar bjuggu 18,5 milljónir manna árið 2023. Yfirráðasvæði Síle nær út á Kyrrahafið og tekur til Juan Fernández-eyja, Desventuradas-eyja, Salas y Gómez-eyjar og Páskaeyjar, en sú síðastnefnda er í Pólýnesíu. Síle gerir tilkall til 1.250.000 km² af Suðurskautslandinu sem nefnist Yfirráðasvæði Síle á Suðurskautslandinu. Santíagó er höfuðborg og stærsta borg Síle. Spænska er opinbert mál í landinu.
Lýðveldið Síle | |
República de Chile | |
Fáni | Skjaldarmerki |
Kjörorð: Por la razón o la fuerza (spænska) Með rétti eða mætti | |
Þjóðsöngur: Himno Nacional de Chile | |
Höfuðborg | Santíagó |
Opinbert tungumál | Spænska |
Stjórnarfar | Lýðveldi |
Forseti | Gabriel Boric |
Sjálfstæði | frá Spáni |
• Stofnað | 18. september 1810 |
• Yfirlýst | 12. febrúar 1818 |
• Viðurkennt | 25. apríl 1844 |
Flatarmál • Samtals • Vatn (%) |
37. sæti 756.096,3 km² 2,1 |
Mannfjöldi • Samtals (2023) • Þéttleiki byggðar |
65. sæti 18.549.457 24/km² |
VLF (KMJ) | áætl. 2022 |
• Samtals | $568,319 millj. dala (45. sæti) |
• Á mann | 28.526 dalir (62. sæti) |
VÞL (2021) | 0,855 (42. sæti) |
Gjaldmiðill | Pesi |
Tímabelti | UTC-4 og -6 (-3 og -5 á sumrin9 |
Þjóðarlén | .cl |
Landsnúmer | ++56 |
Spænskir landvinningamenn lögðu Inkaveldið, sem náði yfir norðurhluta landsins, undir sig um miðja 16. öld, en tókst ekki að vinna sigur á Mapuche-mönnum sem ríktu yfir mið- og suðurhluta landsins. Síle lýsti yfir sjálfstæði frá Spáni árið 1818. Eftir 1830 varð lýðveldið stöðugra og stækkaði í suðurátt með því að leggja undir sig lönd Mapuche-manna. Á 9. áratug 19. aldar var síðasta mótspyrna Mapuche-manna brotin á bak aftur og með sigri á Bólivíu og Perú í Kyrrahafsstríðinu (1879-1883) náði Síle yfir það land sem það hefur í dag. Aukið lýðræði og þéttbýlisvæðing einkenndu samfélag Síle fram á 8. áratug 20. aldar,[2][3][4] og landið reiddi sig í sífellt meira mæli á tekjur af koparnámum.[5][6] Á 7. og 8. áratug 20. aldar hörðnuðu átök milli vinstrimanna og hægrimanna í síleskum stjórnmálum. Það endaði með valdaráni hersins sem steypti lýðræðislega kjörinni ríkisstjórn Salvador Allende af stóli árið 1973. Herforinginn Augusto Pinochet varð einræðisherra næstu 16 árin. Í valdatíð hans hurfu 3.000 manns vegna pólitískra ofsókna. Lýðræði var aftur komið á árið 1990 og við tók röð vinstri-miðjustjórna sem fóru með völdin til 2010.
Síle er hátekjuland og eitt af stöðugustu löndum álfunnar í félagslegu og efnahagslegu tilliti. Síle situr efst Suður-Ameríkuríkja á listum yfir samkeppnishæfni, tekjur á mann, hnattvæðingu, frið og viðskiptafrelsi.[7] Landið stendur líka vel hvað varðar sjálfbærni ríkisins og lýðræðisþróun,[8] og er með næst lægstu morðtíðni í Ameríku, á eftir Kanada. Síle er stofnaðili að Sameinuðu þjóðunum, CELAC og Kyrrahafsbandalaginu. Síle gerðist aðili að OECD árið 2010.