បូលីវី
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
ប្រទេសបូលីវី[ស ២] ដោយមានឈ្មោះជាផ្លូវការថា រដ្ឋពហុជនជាតិបូលីវី គឺជាប្រទេសមួយស្ថិតនៅប៉ែកកណ្តាលនៃទ្វីបអាមេរិកខាងត្បូង។ បូលីវីជាប្រទេសមួយមានសណ្ឋានភូមិសាស្ត្រគ្របដណ្ដប់ដោយវាលទំនាបអាម៉ាហ្សូនធំបំផុតបើប្រៀបនឹងប្រទេសអាមេរិកខាងត្បូងដទៃ តំបន់ភ្នំដែលមានអាកាសធាតុត្រូពិច ខណៈភ្នំអាន់ដេសមួយផ្នែកនៃប្រទេសនេះមានអាកាសធាតុត្រជាក់ និងមានព្រិលធ្លាក់នៅតាមកំពូលខ្ពស់ៗ។ បូលីវីមានព្រំដែនជាប់ប្រទេសប្រេស៊ីលនៅភាគខាងជើងនិងកើត ប្រទេសប៉ារ៉ាគ្វេនៅភាគអាគ្នេយ៍ អាហ្សង់ទីននៅភាគខាងត្បូង ប្រទេសឈីលីនៅភាគនិរតី និងប្រទេសប៉េរូនៅភាគខាងលិច។ ទីអាសនៈរបស់រដ្ឋាភិបាលដូចជា អំណាចនីតិប្រតិបត្តិ នីតិប្បញ្ញត្តិ និងបោះឆ្នោត មានមូលដ្ឋាននៅទីក្រុងឡាប៉ាស ខណៈរដ្ឋធានីធម្មនុញ្ញមានទីតាំងនៅទីក្រុងស៊ុយក្រ។ ទីក្រុងធំបំផុត និងមជ្ឈមណ្ឌលឧស្សាហកម្មដ៏សំខាន់បំផុតនៅក្នុងប្រទេសគឺ សាន់តាគ្រូសដេឡាស៊ីអេរ៉ា ដែលមានទីតាំងស្ថិតនៅតំបន់ទំនាបត្រូពិចប៉ែកខាងកើតនៃប្រទេស។
.svg)
.svg)
.svg)
Remove ads
យោងតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញ រដ្ឋអធិបតេយ្យបូលីវីគឺជាឯកត្តរដ្ឋ ហើយត្រូវបែងចែកទៅជា ៩ តំបន់រដ្ឋបាល ឬដេប៉ាដឺម៉ង់។ មួយភាគបីនៃផ្ទៃប្រទេសបូលីវីគឺគ្របដណ្ដប់ដោយជួរភ្នំអាន់ដេស។ ដោយមានក្រឡាផ្ទៃសរុប ១,០៩៨,៥៨១ គម២ បូលីវីគឺជាប្រទេសធំជាងគេទីប្រាំនៅលើទ្វីបអាមេរិកខាងត្បូង បន្ទាប់ពីប្រទេសប្រេស៊ីល អាហ្សង់ទីន ប៉េរូ និងកូឡុំប៊ី ហើយជាប្រទេសមួយក្នុងចំណោមប្រទេសតែពីរនៃទ្វីបអាមេរិកទាំងមូលប៉ុណ្ណោះ (ជាមួយប៉ារ៉ាគ្វេ) ដែលគ្មានព្រំដែនជាប់នឹងផ្ទៃសមុទ្រ។ ប្រទេសបូលីវីមានប្រជាជនរស់នៅសរុបជាង ១២ លាននាក់[១០] ដោយភាគច្រើនជាជាតិសាសន៍ចម្រុះលាយឡំបញ្ចូលគ្នារវាងជនជាតិម្ចាស់ស្រុក ឬជនជាតិដើម នឹងក្រុមជនជាតិផ្សេងដែលមានដើមកំណើតពីប៉ែកអឺរ៉ុប និងអាហ្វ្រិក។ អេស្ប៉ាញគឺជាភាសាផ្លូវការ និងត្រូវបានប្រជាជនបូលីវីប្រើប្រាស់នៅទូទាំងប្រទេស ខណៈភាសាជនជាតិដើមចំនួន ៣៦ ភាសាទៀតក៏មានឋានៈស្មើជាភាសាផ្លូវការស្មើនឹងភាសាអេស្ប៉ាញដែរ ដោយក្នុងចំណោមនោះ ភាសាក្វារ៉ានី អៃម៉ារ៉ា និងកេជូរ៉ាជាភាសាជនជាតិដើមដ៏ប្រជាប្រិយបំផុត។
មុនអាណានិគមកិច្ចអេស្ប៉ាញ មួយភាគបីនៃតំបន់ខ្ពង់រាបប្រទេសបូលីវីបច្ចុប្បន្នត្រូវស្ថិតនៅក្រោមរដ្ឋបាលទីហ័រណាកូបុរាណរហូតដល់ប្រមាណឆ្នាំ ១០០០ នៃ គ.ស។ សង្គ្រាមកូយ៉ា–អ៊ីនកាឆ្នាំ១៤៤០ បានពង្រីកអំណាចគ្រប់គ្រងនៃអាណាចក្រអ៊ីនកាដល់បូលីវីប៉ែកខាងលិច។ តំបន់វាលទំនាបភាគខាងកើត និងជើងនៃប្រទេសបូលីវីសព្វថ្ងៃត្រូវជាទីជម្រករបស់កុលសម្ព័ន្ធអាម៉ាហ្សូន និងក្វារ៉ានី។ ប៉ុន្តែមកដល់សតវត្សរ៍ទី១៦ ពួកកុនគីស្តាឌ័រអេស្ប៉ាញក៏បានចូលមកកាន់កាប់តំបន់ទាំងនេះ។
នៅក្រោមអាណានិគមអេស្ប៉ាញ រ៉ែប្រាក់បានក្លាយជាអាជីវកម្មដ៏សំខាន់នៅបូលីវី ដែលនាំឱ្យអេស្ប៉ាញរឹតបន្តឹងអំណាចគ្រប់គ្រងពួកគេកាន់តែខ្លាំង។ បន្ទាប់ពីការបះបោរប្រឆាំងនឹងអេស្ប៉ាញនៅទីក្រុងស៊ុយក្របានទទួលបរាជ័យនៅថ្ងៃទី២៥ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៨០៩ ចលនាតស៊ូបះបោរក៏បានផ្ទុះឡើងនៅតាមតំបន់ជាច្រើនដោយអូសបន្លាយអស់រយៈពេល ១៥ ឆ្នាំ មុនពេលរបបសាធារណរដ្ឋឯករាជ្យថ្មីមួយបានបង្កើតឡើងដោយយកឈ្មោះតាមវីរបុរសឯករាជ្យលោកស៊ីម៉ន បូលីវ៉ា។[១១] នៅអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១៩ និងដើមសតវត្សរ៍ទី២០ ប្រទេសបូលីវីបានបាត់បង់ទឹកដីនៅជាយប្រទេសមួយចំនួនទៅកាន់ប្រទេសជិតខាង ដូចជាទឹកដីអាក្រេទៅប្រទេសប្រេស៊ីល និងសង្រ្គាមប៉ាស៊ីហ្វិក (១៨៧៩) ដែលនាំឱ្យប្រទេសឈីលីដណ្តើមកាន់កាប់តំបន់ឆ្នេរជាប់មហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក។
នៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី២០ ប្រទេសបូលីវីត្រូវឆ្លងកាត់ការផ្លាស់ប្តូររដ្ឋាភិបាលយោធា និងស៊ីវិលទៅវិញទៅមក ប៉ុន្តែមកដល់ឆ្នាំ១៩៧១ អំណាចនយោបាយត្រូវបានផ្ទេរទៅរបបយោធាផ្ដាច់ការទាំងស្រុងបន្ទាប់ពីលោកហ៊ូហ្គោ បាន់ហ្ស៊ែរបានដឹកនាំរដ្ឋប្រហារដោយមានការគាំទ្រពីសហរដ្ឋអាមេរិកផ្ដួលរំលំរដ្ឋាភិបាលសង្គមនិយមរបស់លោកហ័ន ហូសេ តូរែស។ របបលោកបាន់ហ្ស៊ែរបាននាំមកនូវការបោសសម្អាតពួកក្រុមឆ្វេងនិយម និងបក្សប្រឆាំងផ្សេងៗ ដោយប្រើប្រាស់វិធីសាស្ត្រធ្វើទារុណកម្ម និងឃាតកម្ម។ បាន់ហ្ស៊ែរត្រូវបានគេផ្តួលរំលំនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧៨ ហើយម្ភៃឆ្នាំក្រោយមក លោកក៏បានត្រឡប់មកកាន់អំណាចវិញក្នុងនាមជាប្រធានាធិបតីជាប់ឆ្នោត (១៩៩៧–២០០១)។ នៅក្រោមអាណត្តិប្រធានាធិបតីអេវ៉ូ ម៉ូរាលែសពីឆ្នាំ២០០៦–២០១៩ សេដ្ឋកិច្ចប្រទេសបូលីវីបានហក់ឡើងយ៉ាងគួរឱ្យកត់សម្គាល់រួមជាមួយនឹងស្ថិរភាពនយោបាយ ប៉ុន្តែទោះជាយ៉ាងណាលោកត្រូវបានគេចោទប្រកាន់ថាកំពុងធ្វើឱ្យលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យធ្លាក់ចុះ[១២][១៣] និងអាចនាំមកនូវរបបផ្ដាច់ការថ្មី។[១៤][១៥][១៦] អង្គការវិមានសេរីភាព (Freedom House) បានចាត់ទុកប្រទេសបូលីវីក្នុងក្រុមប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យសេរីមួយភាគនៅក្នុងឆ្នាំ២០២៣ ដោយទទួលបានពិន្ទុ ៦៦/១០០។[១៧]
ប្រទេសបូលីវីបច្ចុប្បន្នត្រូវសមាជិកនៃចលនាមិនចូលបក្សសម្ព័ន្ធ[១៨] អង្គការរដ្ឋអាមេរិកាំង អង្គការសន្ធិសញ្ញាសហប្រតិបត្តិការអាម៉ាហ្សូន ធនាគារប៉ែកខាងត្បូង សម្ព័ន្ធភាពបូលីវ៉ារីដើម្បីប្រជាជនអាមេរិកាំងយើង និងសហភាពប្រជាជាតិអាមេរិកខាងត្បូង។ បូលីវីនៅតែជាប់ឈ្មោះជាប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍន៍ និងជាប្រទេសក្រីក្របំផុតទីពីរនៅទ្វីបអាមេរិកខាងត្បូង តែក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំនេះ បូលីវីបានកាត់បន្ថយអត្រាភាពក្រីក្រក្នុងប្រទេសបានច្រើន ហើយក៏កំពុងតែមានសេដ្ឋកិច្ចរីកចម្រើនលឿនបំផុតមួយនៅទ្វីបអាមេរិកខាងត្បូងផងដែរ (គិតជា ផសស)។ ធនធានសេដ្ឋកិច្ចសំខាន់ៗនៃប្រទេសបូលីវីរួមមាន៖ កសិកម្ម ព្រៃឈើ ការនេសាទ ការជីកយករ៉ែ និងទំនិញផ្សេងៗដូចជា វាយនភ័ណ្ឌនិងសម្លៀកបំពាក់ លោហធាតុចម្រាញ់ និងប្រេងចម្រាញ់។ល។ បើគិតតាមភូគព្ភសាស្ត្រវិញ បូលីវីជាប្រទេសសម្បួរទៅដោយរ៉ែដែលផលិតសំណប៉ាហាំង ប្រាក់ លីចូម និងទង់ដែងជាដើម។ ប្រទេសនេះត្រូវបានគេស្គាល់ដែរថាជាប្រទេសពូកែដាំរុក្ខជាតិកូកា និងផលិតកូកាអ៊ីនចម្រាញ់។ នៅក្នុងឆ្នាំ២០២១ ដីសម្រាប់ដាំដុះកូកាមានប្រមាណ ៣៩,៧០០ ហិកតា ចំណែកឯផលិតកម្មកូកាវិញបាន ៣១៧ គ.ក។[១៩]
Remove ads
កំណត់សម្គាល់
- ស៊ុយក្រគឺជារដ្ឋធានីក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងទីអាសនៈនៃអំណាចតុលាការ ខណៈអំណាចប្រតិបត្តិ នីតិប្បញ្ញត្តិ និងបោះឆ្នោតគឺមានមូលដ្ឋាននៅទីក្រុងឡាប៉ាស។
- ភាសាអេស្ប៉ាញ៖ Bolivia; ភាសាក្វារ៉ានី៖ Mborivia; ភាសាអៃម៉ារ៉ា៖ Wuliwya; ភាសាកេជូរ៉ា៖ Puliwya
ឯកសារយោង
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads