Dialetu uaröxiu

dialetu dra leingua ligüre cun infruanse dau piemuntaise From Wikipedia, the free encyclopedia

Dialetu uaröxiu
Remove ads

U dialetu uaröxiu l'é ei parlè lucäle dra çittä d’Uä, ‘ntra pruveincia d’Lisciandria, che, se bain che l’é ‘ndràinta a ra zona dra leingua ligüre[1][2], a musctra impurtanti infruanse dra leingua piemuntaise[3].

Fæti in brêve Âtri nómmi, Pronónçia ...
UA
 Sa pägina chi l’é scricia an uaröxiu, secoundu ia grafeia drubäia da Emilio Adriano Torrielli
Remove ads

Sctoria e letratüra

Ei cuntastu

Ant’u xvilupu du dialetu uaröxiu l’hä avü in rolu impurtante ia relasioun cun i parlè ligüri centräli: ra çittä d’Uä l’é sctäia difäti streciamainte liäia a ra sfera d’infruansa ligüre, sovratütu da’i 1277, quande i Malaspin-na i l’han vendoua a ia Repüblica d’Zena, fein-na a i 1814, quande l’é pasäia a u Regnu d’Sardegna. Ad ogni modu, se bain che is legame cun Zena l’é sctä forte, ra natüra geografica d’Uä l’hä purtä sainsa dübiu anche a u cuntribütu dra cultüra e di parlè dei Munfrä. C’scì Uä l’é saimpre sctäia ‘ntra sò sctoria in pounte a ‘nmasu a ia realtä ligüre e a quela padan-na: d’ätra pärte, as truäva ‘ntra Scträ du Zuvu, che zä da u XIII seculu a culegäva ra rivera cun ra cianüra lisciandrèin-na e cun ei Munfrä, ben bain prima dra custrusioun dra Scträ du Tüichein ant’ei 1870.

Thumb
Mäppa dra Repüblica d’Zena

An generäle, ei testimunianse leträrie di parlè d’l’Ultrezuvu “sctoricu” i soun poche, xliäie an relasioun a ra geografeia lenguistica e scärse riscpatu a ra sctoria leträria. A livellu lucäle, difäti, de d’lä d’cäca tema che us ripeta, ei tensciùgni d’sci autui i soun tropu diferainti, c’scì cume diferainte l’é ra tendainsa culturäle di diversci periodi sctorici, saimpre dipendainte da mudelli d’föra o avxein, aura zenaixi e ligüri, aura munfrigni e piemuntaixi, aura nasiunäli. Us träta dounca d’tascti d’ucaxioun (per esaimpiu, sturnèlli d’fascta, puesèia d’invetiva) d’üzu streciamainte lucäle, mä anche d’opere che i miru a tradisiùgni leträrie d’ciü läigu respìru[4].

U Setçaintu

Ra testimuniansa scricia ciü antiga du dialetu uaröxiu che am é ‘riväia a pä ese ra tradusioun dei prime çinquanta ötave dra Geruzalemme liberäia du Tasso, cumpeia ‘nt’u Setçaintu e cunseiväia ‘nt’l’archiviu Buffa d’Uä[5] (Anselmo Roveda u mensun-na is tasctu c’me “persu”[6]). ‘Nt’ei 1783 u pueta arcädicu Benedetto Buffa (1737-1784) u funda l’Accademia Urbainse, n’asuciasioun che l’é ancura ativa ‘ntra difuxiòun e valurizasioun dei patrimoniu sctoricu, artisticu, lenguisticu e folcloristicu d’Uä.

U Risorgimaintu

Tra l’Ötçaintu e ra prima metä du Növçaintu ra prudusioun leträria an uaröxiu a cunuscia in mumaintu d’fiuritüra, an linea cun ra tendainsa, alura difüza an tüta l’Itälia, a l’interasse pe’i cultüre pupuläri e i tradixiugni dei regiugni[7]. Domenico Buffa (1818-1858), che l’é sctä prima d’tütu fortemainte ‘mpegnä ‘ntra pulitica dei sò taimpi, a l’imprinçipi c’me espunainte dra snistra muderäia e pöi du liberalixmu d’Cavour, u tröua pärte ‘ntra sctoria dra letratüra an uaröxiu ascì. ‘Ntra sò vita l’é sctä fundatù dei giurnäle Lega Italiana (1848), depütä a ra Cämera du Regnu d’Sardegna, Minisctru de l’Agricoltüra e dei Cumerciu suta i guverni Gioberti-Chiodo e per finì Cumisäriu pleniputensäriu dra pruveincia d’Zena suta ei guvernu Cavour per risulvai ei bulezümi d’ispirasioun mazinian-na. Dai pountu d’vista leträriu, Domenico Buffa l’é sctä però anche u prim folclorista ‘nt’ei cuntastu ligure-subalpein e u prim leträ du Regnu d'Sardegna a antainde u sctüdiu dei tradixiugni pupuläri cume quesccioun filologica. D’ätra pärte, pr’u sctüdiu dei testimunianse che l’avaiva ‘rgù, l’hä elaburä in fein sisctema metodologicu d’riçeica, d’critica di tasti e sovratütu d’ortugrafeia dialetäle. L’opera ch'a droba is sò primätu l’é u Saggio di sapienza popolare, c’mensä ‘nt’ei 1838, ch'u cuntegna 281 pruveibi ‘rgui ‘ntra zona d’Uä, ‘ntra valä d’l’Üiba, a Turein, a Zena e an çima a i brichi dra Ligüria centräle. Per de ciü, in manuscriciu dra sò Raccolta di canzoni popolari, c’mensäia ‘nt’ei 1840, u sarä drubä da Costantino Nigra, che da lè u l’avaiva avü, per scrive l’opera Canti popolari del Piemonte (1888).

Thumb
Domenico Buffa
Thumb
Ra cansoun “La biunda di Voghera”, ‘ntra sò verscioun uaröxia, che Costantino Nigra l’hä pöi ripiä da ra lesioun d’Domenico Buffa

Cuntempuräneu de Domenico Buffa, prutagunista du Risurgimaintu a Uä e demucraticu radicäle ‘nt’ei cuntastu puliticu du sò taimpu, Tognin Rebbora (1815-1861) l’é sctä autù d’cansugni e sunetti a tema patrioticu e celebrativu. Dra sò prudusioun, tra ätre puesèie an italian, us mensun-na Zobbia grassa ant Uò, scricia an ucaxioun d’l’emanasioun du Sctatütu Albertein ant’ei 1848, e trai sunetti dedicäi a i surdäi uaröxi dra Prima Uèra d’Indipendainsa.

(ov)

«Scì; i me cari me fradaei L'è finì l'affè e l'axaei; Amè, sucro ou deve cieuve, Finna i galli i faran euve, Presto presto i n'avrei preuve. Paxe, union e fratellansa, Tucci i avran da empis ra pansa; Vxin l'è ou tempo dr'abbondansa. Ma mant-gnì sta santa union, Senza ruxe e confuxion, Che ai Toudeschi ou i vè er magon.»

 (LIJ)

«Scì; mæ câi mæ fræ, L'é finîo l'arfê e l'axòu; Amê, sùcou o déve ciêuve, Scìnn-a i gàlli faiân e êuve, Fîto fîto n'aviéi e prêuve. Pâxe, unión, fradelànsa, Tùtti aviân da inpîse a pànsa; Vixìn l'é o ténpo de l'abondànsa. Ma mantegnî sta sànta unión, sénsa ratèlle e confuxón, che a-i Tedéschi ghe végne o magón»

(Tognin Rebbora: da ia puesèia Zobbia grassa ant Uò (1848))

Ant’ei cuntastu di canti pupuläri e dei fòre d’tradisioun us ricorda ei testimunianse ‘rguie an giru a Uä, se bain che de spesu presentäie c’me “ligüri” o “zenaixi”, e püblicäie da Oreste Marcoaldi an’ei 1855.

Ra rivulusioun indüstriäle

Ei maisctru d’sccöra Francesco Carlini, che l’avaiva zä staisu an italiàn u saggiu Cenni storici su Ovada (1874), ‘nt’ei 1881 u cumpoun-na ia puesèia satirica Ra carossa do diao, an ucaxioun dra custrusioun dra feruveia tra Növe e Uä. U cumpounimaintu, ançertä an çima a u tema d’l’ignuransa pupuläre, dra superstisioun e du rigettu c’me reasioun a u prugressu tecnulogicu, l’hä avü in gran suciasu a u taimpu e l’è sctä adatä fein-na pr’u teätru da pärte d’na cumpagneia lucäle d’atui.

Thumb
Ra stasioun dra tramveia Növe-Uä (1907)

Ei dou uère mundiäli

Culoumbu Gajoun (1878-1973) l’é vissù per diversci ägni a Uä, dounda l’hä laurä c’me antiquäriu e l’à c’mençipiä ra sò cariera d’leträ sulu ‘nt’ei cuntastu du disäxiu suciäle dei prim dopu uèra. Difäti, ‘nt’ei 1919 u püblica ‘nt’ei Corriere delle Valli Stura e Orba ia puesèia Mangia ti ca mangiu mi e, l’ännu aprövu, U crescia tutu, dui cumpunimainti che i denounsiu ra trägica cundisioun ecunomica du taimpu, segnä da ra fäme, da l’aumaintu dei prexi e da ra disucupasioun.

(ov)

«- Quande t'me spusi? - a fo ra feia - prumisu i t'm'hoi a uera fineia.

Rispounda u zuvnu: - A i hö focc de tütu, mo m'u s'fo a spusese, se u crescia tütu?

I t'saroi maia, quande u s'purrö cun menu spaise mete sü cö.

Mi a te spusraiva fin da stasaira, mo u crescia làina, cutoun e tàira,

mubilia, scòipe e giancherèia: t' poi fene d'l'ecunumeia!

U crescia i maloni, e ciü l'infruainsa, e u crescia i burichi chi stüdiu ra sciainsa.

I seicu e i bacilu, e n'le poru truè: se da ti n'te uarisci, u t’tuca crepè.»

 (LIJ)

«- Quànde ti me spôzi? - Fa a fìggia - promìsso ti m'æ a goæra finîa.

Rispónde o zoêno: - Ò fæto de tùtto, ma cómme se fa a spozâse, se crésce tùtto?

Te saiö màio, quande se poriâ con mêno spéize métte sciù cà.

Mi te spoziæ scìnn-a staséia, ma crésce lànn-a, cotón e téia,

mòbili, spasoîe e giancàia: ti peu fâne de economîa!

Crésce i malànni, e ciù l'infloénsa, e crésce i borìcchi che stùdian a sciénsa.

Çèrcan o bacìllo, e no o peuan trovâ: se da ti no te goarìsci, te tócca crepâ.»

(Culoumbu Gajoun: da ia puesèia U crescia tutu)

U püblica anche ei puesèie Peia u santé e Feja a lavè an çima a l’Emancipazione, giornale socialista, ch'u dvainta però vitima dei vire fasciste. ‘Nt’ei 1923 alura u püblica an çima a u Giornale d'Ovada, Eco dell'Alto Monferrato, giurnäle lucäle d’ispirasioun fascista, Ra batàia ‘ncù scipèinte. Ad ogni modu, i temi ‘nt’i queli u se ‘nversa u xlançu liricu dra meiu puesèia d’Gajoun i soun sovratütu ra natüra, ra tèra natäle, ei paesägiu, ei moundu campagnòlu, ei feie dra campägna, l’oua e i vein dei culein-ne d’Uä.

(ov)

«Nöce d'vendègna bala e misteriusa: trai quorti d'löina föra e 'n quortu scusa; mo pristu a sarò tüta luminusa a seivì da testimoni a ra me spusa.

E pr'u to zuramaintu a vöiu testimoni e i vaintu che e i niure brüte u scura e u spantia e i smeinse d'fiura.

'N t'i proi, campi e firogni u canta grili e arogni cansugni d'malincuneia, miranda u çé ch'u reia.

Lazù u boia 'n can: lainte navôse i van; i soun stanchi omi e böi. Mo 'n t'l'oria u i ha d'ancöi

canti e riôde sincere de i mile vendignere, che ra nostra vole i han ampeia d'amù e d'alegreia.»

 (LIJ)

«Néutte de vendégna bèlla e misteriôza: træ quàrti de lùnna fêua e ‘n quàrto ascôza; ma fîto a saiâ tùtta luminôza a servî da testimònio a-a mæ spozâ.

E pe-o tò zuaménto véuggio a testimònio o vénto che e nûvie brùtte o scôra e-o spàntega e seménse de sciôe.

Inti proéi, cànpi e fiâgni cànta grìlli e âgni cansoìn de malinconîa, miàndo o çê ch'o rîe.

Lazù l'abàia ‘n càn: lénti gòusi vàn; són stànchi òmmi e beu. Ma inte l'âia gh'é da ancheu

cànti e rizâte scinçêe de mìlle vendegnatôe chi-â nòstra vàlle àn inpîa d'amô e d'alegrîa.»

(Culoumbu Gajoun: Nöce d’vendegna)

Ant’i veint’ägni dei fascixmu, per uagnè ei cunsainsu dra giainte, u regime u urganiza de fascte pupuläri ciamäie Vendemmiali: l’é propi ‘nt’is cuntastu ch'u fiuriscia u periudu d’oru d’Gajoun, ch'u vega i sò cumpounimainti sccrove in gran suciasu e godì d’läiga difuxioun ‘ntra zona d’Uä. Sctampä a Zena ‘nt’ei 1944, Niappe l’é ‘n puemetu burlescu ançertä an çima ai persunagiu da dounda l’opera a peia u nume. Niappe, nume ipocoristicu per Giuseppe, l’é in cuntadein sempliciottu saimpre prountu a cuntè ei sò sctorie pein-ne d’esagerasioun per blaghè o ei sò dixlipe redicule, cundèie cun ia grässa cumicitä pupuläre. Comonque Gajoun l’é arscì a fè d’in persunägiu dra scchernia pupuläre na figüra per nainte scciäta che, de d'lä dra sò ingenuitä, l’é taincia d’iruneia, d’umanitä e sovratütu d’in carätere arxiulì. Staisa tra ra fein di ägni Çinquanta e i primi di ägni Sciuscianta, ra racòlta d’epigrammi I limùgni du Dè l’é na cronaca muräle d’quelu taimpu, ch'a tratäva i aspetti ciü rediculi mä anche tragici du sgòundu dopu uèra. ‘Nt’ei 1963 l’Accademia Urbainse a püblica l’Antologia Ovadese con de opere d’l’autù, curäia da Emilio Costa. A ‘n çertu pountu dra sò vita Gajoun u sctramüa a Zena, dound’u cuntinua a cumpoun-ne puesèie e epigrammi fein-na a i sò urtimi giurni. Pocu prima d’murì u läscia i sò scrici a u pitù Cav. Natale Proto per l'Archiviu sctoricu d’l’Accademia Urbainse.

(ov)

«I se scòuntru i Grangi, sainsa fese 'n borIu: a vo so bain se a suma ancura ‘nt'l’orIu.»

 (LIJ)

«Se scóntra i Gréndi, sénsa fâse ‘n negrón: a va za bén se sémmo ancón in sce l’òrlo»

(Culoumbu Gajoun: I limùgni du Dè, 5)
(ov)

«Scüsè, se i hai truò òspri i me limùgni: u rastu a v'le dirò pei elesiùgni.»

 (LIJ)

«Scusæ, s’eî trovòu àspi i mæ limoìn: o rèsto vò-u diö pe-e eleçioìn.»

(Culoumbu Gajoun: I limùgni du Dè, 87)

U sgòundu dopu uèra e ei miräculu ecunomicu

Amiratù d’Gajoun, Francu Reseccu (1920-2007) l’hä vissù da zuvnu ei tragedie dra Sgòunda Uèra Mundiäle, mä ra sò prudusioun l’é cunuscioua sovratütu per ra sò rapresentascioun di lascti cangiamainti dra sucietä ‘riväi cun ei miräculu ecunomicu du sgòundu dopu uèra. L’é sctä apresä c’me pitù ascì, che l’hä fäciu di quädri dedicäi a i paesägi d’Uä, sò cära tèra natäle, o a i sò persunägi, rapresentäi cun na sensibilitä psicologica fuza. Dra sò puesèia us ricorda Ra freve du cemaintu (1960), ch'a träta cun iruneia l’anvaxiaindu e ra muscitä di taimpi muderni, e La gora di prexi (1971), scricia an ucaxioun d’l’inaugurasioun dei prim supermeicä dra çittä.

(ov)

«che poei a ra féin, se a devmu di inscioein u vö neghèle s’ prugressu chi. Perciò n’ elogiu u và a i maestranse chi han migliurà tante sembianse.

E chi u lavura e l’ha rendimaintu quàxi u po’ pièsle l’appartamaintu, ma stum-ma attainti (ra vita r’è breve) andum-ma ‘nt u noevu, però sainsa freve,

e fum-ma cmè quellu che u ‘ndava diganda: “Ne stene a fé d’pàsci ciü lounghi dra gambaˮ.»

 (LIJ)

«che pöi a-a fìn, sò-u dovémmo dî, nisciùn o veu negâlo sto progrèsso chi. Perciò ‘n elògio o va a-e meistrànse ch'àn megiòu tànte senbiànse.

E chi o lòua e-o l'à rêo quæxi o peu pigiâselo o scîto, ma stémmo aténti (a vìtta a l'é brêve): anémmo into nêuvo, però sénsa frêve,

e fémmo cómme quéllo ch'o l'anâva dìndo: “No stæne a fâ di pàsci ciù lónghi da gànba”.»

(Franco Resecco: da ia puesèia Ra freve du cemaintu)

Ant’i apounti d’sctoria leträria d’Fiorenzo Toso[8], tra i autui uaröxi du sgòundu dopu uèra i soun ripurtäi u sctoricu Gino Borsari (1917-1944) e i pueti Carlo Piero Pessino (Au Gaiun Culumbu), Tugnein Tassistru (1912-1988) (U trenein da Növe a Uä, U dialettu, A Uô, Sghinzere e sghinzerugni), Emilo Torrielli (1922-?). An particuläre, Torrielli l’hä scriciu u racountu I Re Magi, ei puesèie Saira d’esctà, Ra Galanta e Ia fascta du Sctatutu, ei racolte d’puesèie Mesctei di na vòta e Räcule uaröxe, in libretu d’racounti antitulä Sctorie de Sctüra, mä l’hä anche cumpilä u Vucabuläriu dei parole uaröxie sc-cete e cumüni. Tassistru l’hä ‘nvece lasciä 175 puesèie, che ei ciü tante i soun discpunibili an fùima dattiloscricia e suvainte d’grämu leze: i sò cumpunimainti i risautu per l’üzu d’na fùima particuläre d’dialetu, rica d’parole uramäi xmentiäie.

(ov)

«Girùndlanda pei stròie d'Uò
i na cosa a mò ampresciunò
e per istu ca vòiu scrive
quelu cam seintu duvèi dive!
Un se seinta ciù a parlè, specie dai fiòi
u dialettu che ancù au dì d'ancòi
l’è u ciù balu e fè pùra u gir'arioundu
che us pòrla e us cunuscia 'n't'is moundu!
U dialettu d'Uò le piemunteise,
u ià du zeneise e dei franseise
quel chi parlòvu 'n'ti teipi 'n' drera
an Cernòia e an Vultegna.
L'esperantu lè poca còsa
a cunfrountu i' t' pòi metle an prosa
i' t'pòi cantèle e reçitèle
e i't' pòi anche muxichele.
Uaròsci còri (fè cmi vurèi)
mò u nòster dialettu seichè d'savèi
mùstrele bein ai vòster fiòi
che per lu ciù, au di d'ancòi
i pòrlu fein, i pòrlu italian
cun di sguarugni cu pò african!
Cume le balu parlè d'Uò
s-cetu cùmei m'lan mustrò
e se iv 'truesci a girè ei moundu
i'v' capiran da sima foundu!»

 (LIJ)

«Giandonàndo pe-e stràdde d’Oâ,
‘na cösa a m’à inprescionòu
e pe quésto che véuggio scrîve
quéllo che me sénto dovéi dîve!
No se sénte ciù parlâ, spécce da-i figeu
u dialétto ch'ancón a-o giórno d’ancheu
o l’é o ciù béllo e fæ a riónda ascì
che o se pàrla e-o se conósce inte sto móndo!
U dialétto d’Oâ o l’é piemontéize,
u gh’à do zenéize e do françéize,
quéllo che i parlâvan a-i ténpi inderê
in Cernâia e in Vultegna.
L’esperànto o l’é pöca cösa
a confrónto ti peu méttilo in pröza
ti peu cantâlo e reçitâlo
e ti peu ànche muxicâlo.
Uadéixi câi (fæ cómme voéi)
ma o nòstro dialétto çercæ de savéi,
mostrælo bén a-i vòstri fìgeu
che pe-o ciù, a-o giórno d'ancheu
i pàrlan fìn, pàrlan italiàn,
con di sgoaroìn ch’o pâ africàn!
Cómme o l’é bèllo parlâ d’Oâ,
sccétto cómme me l’àn mostròu
e se ve trovésci a giâ o móndo
ve capiân da çìmma a fóndo!»

(Tugnein Tassistru: U dialettu (1970))

«Perché ignorare il nostro dialetto? Perché non conservarne la genuina, rude freschezza? Non cercare nei suoi toni, ora dolci, ora aggressivi, una autenticità che sarebbe dannoso perdere? Snobbare il dialetto per non sentirsi menomato, non insegnarlo ai figli o vietarne loro l'uso per sentirsi meno provinciali è cosa che non ha senso e dimostra solo insensibilità ed ignoranza.»
(Emilio Torrielli: Sctorie de Sctüra, Prefasioun)

L’era digitäle e u dialetu ‘ncöi

An generäle, an Itälia l’üzu di dialeti l’é scentä ‘nt’ei cursu dei Novçàintu sovratütu cun ra difuxioun dra sccörarizasioun, di mazi d’comunicasioun e d’tüte ei ätre mudalitäie d’espuxisioun a ra leingua italian-na, d’l’italofuneia, c’me d’diverse fùime d’cunsträsctu ascì a u dialetu. Difäti tüci sci parlè i soun sctäi cunscideräi ‘nt’ei pasä ra “malerba dialettale” ch'a duvaiva ese rancäia veia, per raxiùgni pulitche e suciäli, a partì zä dai cuntastu dra sccöra[9]. Ei Piemunte l’é tra ei regiugni dound’u dialetu u pò dìse particularmainte pöcu vivu, sovratütu ‘nt’ei zone dei çittäie: secoundu l’ISTAT u 9,8% dei persoun-ne ‘ntra regioun u druba scma u dialetu an famèia e u 25,4% u u druba ansame a l’italiàn (2006). An tüttu ei Piemunte l’üzu di dialeti u se cunseiva an limitäie zone d’vera e propi diglosseia, cun tüta prubabilitä ‘nt’ei pciti ciantri ‘ntra campägna, resisctainda sulu ‘ntra generasioun di noni, e u pä dounca ese desctinä a sparì ‘nt’l’èicu d’pochi ägni[10]. An particuläre, u dialetu uaröxiu ascì l’hä patì na forte cuntrasioun ant’ei cursu du seculu pasä e c’sci l’é sctä ugettu ‘nt’i urtimi ägni d’diverse inisiative per ripiele e cunseivele, anche gräçie a i növi mazi tecnologici d’l’era digitäle. ‘Nt’is suicu us inseriscia ei grüpu Facebook “Ra sghinséra” (da u nume d’in strumaintu muxicäle che us sunäva ‘ntra sman-na santa, ciamä an zenaise “ræna” e an italiàn “raganella”), nasciü ‘nt’u 2015 da n’idea d’Dino Gaggero cun ei fein d’fè cunusce u dialetu d’Uä, d’uardèle e d’difòundle[11]. ‘Nt’ei mëxmu sainsu a s’impegna ‘ncöi l’Accademia Urbainse ascì, fundäia ‘nt’ei 1783 da Domenico Buffa e pöi ripruposcta da Eraldo Ighina ‘nt’ei 1957. Sa urganizasioun a s’prupoun-na difäti d’fè cunusce ra cultüra dei posctu, d’scpantiè ra fuimasioun artistica e educativa, d’valurizè l’ereditä sctorica dra çittä d’Uä[12].

Remove ads

Carateristiche e clasificasioun

U dialetu uaröxiu l’é clasificä ‘nt’u Ligüre d’Ultrezuvu d'Punainte mä u custituiscia in parlè d’tranxisioun cun u dialetu autu-munfrein dra leingua piemuntaise, ra zona dei quelu a cumprainde zä i cumüni cunfinanti a Nord e a Ovest d’Murere, Chiemurein, Terxöbi, Ra Rocca. Ei cunfein ch'u spartiscia ra leingua ligüre da quela piemuntaise difäti u cura ‘ntra pruveincia d’Lisciandria ciü o menu sü per u fiüme Üiba, ch'u päsa propi per Uä.

L’areäle du dialetu uaröxiu us xläiga cun ei sò varianti de d’lä dra sula çittä d’Uä ai paixi an giru. Is parlè difäti u musctra na gran varietä an teimini d’ghega[13] e d’vucabuläriu, ch'a dipainde da ra frasioun (Gnuchetu, Lacosta, ‘Ngherlan, San Lurainsu), dai quartè e fein-na dau rioun an quesccioun. Per esaimpiu, ei curispetivu dra parola italian-na “finestra” an uaröxiu u pò ese, secoundu ra zona, baicoun [baiˈkou̯ŋ] (ciantru d’Uä, carugi), beicoun [beiˈkou̯ŋ] (‘ntra periferèia e a Belforte ascì), barcoun [barˈkou̯ŋ] c’me an zenaise o, ancura, f’nesctra [ˈfnεʃtra] e f’nasctra [ˈfnaʃtra] c’me ‘nt’i parlè piemuntaixi avxein. Ultre a ra sò maicä tendainsa a muè ‘nt’u teritoriu, u dialetu d’Uä l’é ben bain cangiä cun ei pasè du taimpu, tantu che Paolo Bavazzano, ‘ntra presentasioun du sò Vucabuläriu, l’hä missu an cèru c’me "l’ägia subì variasiùgni a ogni tramountu d’generasioun", acettainda diverse "cuntaminasiùgni".

Thumb
Clasificasioun di dialeti dra leingua ligure: an russu sccüru, i dialeti du ligüre d’Ultrezuvu
Thumb
Leingue autoctone dra pruveincia d’Lisciandria

██ çepu piemuntaise

██ çepu ligüre

██ çepu emilian (turtunaise)

Ra natüra particuläre du dialetu uaröxiu as distingua per na serie d’carateristiche, tra ei queli us ripurta:

  1. palatisasioun vansäia di grüpi /pl/ e /bl/ an /tʃ/ e /dʒ/, mä sulusioun de /fl/ an /fi/ ciütosctu che an /ʃ/ cume an zenaise e ancura ‘nt’i parlè d’Campu e Masoun (per esaimpiu ciöve'’ c’me u zenaise “ciêuve”, giàncu c’me “giànco”, mä fiùra anvece du zenaise sccetu “sciôa/sciô”, bain che l’é uramäi gnoua ciü cumüne ra fùima italianizäia “fiôre”). Is fenomenu l’é cumparsciü ‘nt’u zenaise zä ‘nt’ei Çinçaintu (per esaimpiu “ciêuve” anvece du precedainte “piover” o “ciànze” per “pianzer”);
  2. mancansa dei fenomenu d’l’apocope, c’me ‘nt’i parlè ligüri, föra che i pochi mëxmi cäxi (per esaimpiu , forte cume u zenaise “fòrte” anvece dei munfrein fort);
  3. presainsa d’sincope, c’me ‘nt’i parlè piemuntaixi (per esaimpiu an mnasctra c’me ‘nt’ei munfrein mnèstra, anvece du zenaise “menèstra”);
  4. palatisasioun de /kl/ (per esaimpiu ögiu, c’me ‘nt’u zenaise “éuggio” e ‘nt’ei munfrein ogg, mä nainta ‘nt’ei piemuntaise eucc/euj);
  5. sulusioun de /li/ an /j/ cume ‘nt’u növaise e anche ‘nt’ei munfrein, anvece du zenaise /dd͡ʒ/ (per esaimpiu, fameia c’me ‘nt’u növaise "famìa", diversamainte da u zenaise “famìggia”);
  6. trasfuimasioun de /uː/ an /yː/ c’me an ligüre, an cangiu dei munfrein /i:/ (per esaimpiu, füme e paregiu u zenaise “fùmme”, anvece de "fïmm");
  7. cunseivasioun dra /r/ tra ei vucäli, ch'a l’è scentäia ‘nt’u zenaise sulu ‘nt’u Satçaintu c’me trätu pupuläre, mä ch'a l’é rasctäia ‘nt’ei varianti du ligüre “a prunounsia arcaica” ‘nt’ei zone dra perferèia (per esaimpiu ei uaröxiu sarà an raportu cun u zenaise "saiâ", alura cun "alôa", aura cun "òua"). L’aproscimainte alveuläre ([ɹ]), cèru “indice ligüre” che l’é ancura segnaläia pr’ei lucalitäie minuri an giru a Uä (d’solitu ciamäia “r ariundäia”), l’é an veia d’trasfuimasioun ant’in ciü genericamainte setentriunäle monovibrainte alveuläre ([ɾ]) e l’hä suvainte na prunounsia an mazu[14].
  8. sciorteia dei pluräle di numi che i finisciu per -òun an -ùgni, c’me ‘nt’i parlè d’Campu e d’Masoun, maintre ‘nt’u zenaise us é afeimä ‘nvece ra metafuneia (per esaimpiu cansoun/cansugni an raportu cun u zenaise "cansón/cansoìn", soun/sugni cun "són/soìn", "stagioun/stagiugni" cun "stagión/stagioìn");
  9. cäucia dra /k/ tra ei vucäli che an zenaise l’hä dä an cangiu /g/ (per esaimpiu feu per u zenaise “fêugo”, zuè per “zugâ”, eua per “ægua”);
  10. trasfuimasioun de /kt/, che ‘nt’u zenaise l’hä dä /it/, an /t͡ʃ/ cume ‘nt’i parlè d’Masoun e d’Campu, ‘nt’l’urbascu e anche ‘nt’ei munfrein, mä nainta ‘nt’ei piemuntaise (per esaimpiu nöce per u zenaise “néutte”, fäciu per “fæto”, diciu per “dîto”);
  11. presainsa dei fenomenu dra “A tonica velarizäia”, saraiva a dì u cangiamaintu ‘ntra prunounsia dra letra A ([a]) quande as tröua suta l’aciaintu dra parola. Ra zona d’difuxioun d’is carätere a se scpantia difäti tra ra Rivera d’Punainte (fein a i quartei punentigni dra çittä d’Zena) e i Bäsu Piemunte, tantu da ‘nterassè de varianti dra leingua ligüre e anche dra leingua piemuntaise. ‘Nt’ei uaröxiu ra A tonica velarizäia a peia in sòun ben bain streciu tra ra A e a O serä ([ɒ]): riguärdu a ia grafeia, Emilio Adriano Torrielli u segna ‘nt’u sò vucabuläriu is sòun cun ä (Uä, mäzo, ännu, Natäle), mä suvainte l’é rapresentä cun ô ascì, per esaimpiu ‘ntra grafeia d’Culoumbu Gajoun (Uô, môzu, ônnu, Natôle).
Thumb
Vucäli ‘nt’ei quadriläteru du dialetu ligüre d’l’Ultrezuvu d’Punainte, scimile a u dialetu parlä a Uä

Ra linea isoglossa ch'a l’é sctäia suvainte cunscideräia decisiva per afeimè o neghè ra natüra ligüre d’in parlè l’é quela ch'a segna ei cunfein dra palatisasioun vansäia di grüpi /pl/, /bl/ e /fl/ an /tʃ/, /dʒ/ e /ʃ/. Difäti, is fenomenu u rapresainta “l’ünica nuvitä prupimainte ligüre” e us pò mirè an modu cèru ‘nt’ei uaröxiu ascì, cun l’ecesioun dei grüpu /fl/, mä l’é anche vèra che per isctu ra palatisasioun l’é ra menu afeimäia ‘nt’i ätri parlè ligüri e a manca per esaimpiu ‘nt’u dialetu d’Spesia). Is fenomenu u manca per esaimpiu zä ‘nt’ei parlè d’Seivan, u cumüne che us tröua sulu a 7 chilòmetri ciü a Nord d’Uä. ‘Nt’is prinçipi Hugo Plomteux u n’cunscideräva nainta c’me ligüre fein-na u növaise per ra mancansa d’palatisasioun cumpleta (c’me per [ˈbjaŋku] anvece du zenaise [ˈdʒaŋku], da u latein medieväle blancum), bain che c’me ra leingua ligüre u cunseiva ei vucäli atone a ra fein dra parola, secoundu na carateristica ch'a distingua i dialeti padagni da quei “propimainte ligüri”.

D’ätra pärte, ei uaröxiu u presàinta di träti che i se scmaiu a quei di parlè ligüri centräli ciütosctu che di dialeti ciü avxein dei Munfrä meridiunäle, mä u dimusctra cère diferainse cun i öine e cun i ätri. Us pò anche ascrive a ra fameia di parlè d’l’Üiba, ra definisioun dei queli l’é comonque scma d’natüra geografica e nainta lenguistica, dätu ch'a ‘rgöia ansame dialeti ligüri, piemuntaixi e ligüri-piemuntaixi. I parlè d’l’Üiba i peiu difäti u nume da quelu dei fiüme Üiba e i s’poru divide an bäsu-olbaischi (uaröxiu) e autu-olbaischi (mureraise, tiglietaise, urbascu).

Remove ads

Ortugrafeia

U sctoricu Emilio Costa (1931-2012), an ucaxioun dra staisüra dra sò Antologia Ovadese (1964) per l’Accademia Urbainse, l’hä sutulineä c’me quelu d’l’ortugrafeia uaröxia u saigia in prublema da ra sulusioun difiçile, dätu che ia tradisioun scricia l’é scärsa. Difäti, dopu avai cunsciderä ei peculiaritäie morfologiche e lesicäle dei parlè d’Uä, ansame a ra mancansa d’in sisctema d’scritüra auturevule, Costa l’hä çernü n’ortugrafeia ch'a ripiése ei regule drubäie zä da Domenico Buffa per ra sò racòlta d’cansùgni pupuläri.

grafeia Buffa-CostaIPAsòun scimileesaimpiu
ö [ø] eu française ögiu
ü [yː] u française füme
x [ʒ] j française lüxe
ç [s] s forte çé

Ant’u so Vucabuläriu dei parole uaröxie sc-cete e cumüni (1980), Emilio Adriano Torrielli u premetta na seçioun antitulä “Avvertenze”, dound’u musctra u sisctema d’scritüra drubä per u sò lavù.

Ciù informaçioìn AVVERTENZE ...
Remove ads

Gramatica

Articuli

I articuli determinativi i soun:

  • Pr’u singuläre
- l’ dedvanci a i numi masculein e feminein che i c’mainsu cun vucäle (l’äzu, l’eua, l’iria, l’ortu, l’ursu)
- ei dedvanci a i numi masculein che i c'mainsu cun ei cunsunanti b, c, f, g, m, p, q, v (ei bö, ei fiö, ei mätu, ei pan, ei vein)
- u dedvanci a i numi masculein che i c'mainsu cun ei cunsunanti d, l, n, r, s, t, x, z
- ia ò ra dedvanci a i numi feminein che i c'mainsu cunsunante (ia/ra cä, ia motu, ra sccära, ra zeta)
  • Pr’u pluräle
- i dedvanci a i numi masculein che i c'mainsu cun cunsunante o cun vucäle (i cagni, i urluchi, i murigni, i äxi, i tori)
- ei dedvanci a i numi feminein che i c'mainsu cun cunsunante o cun vucäle (ei oche, ei fiure, ei äre, ei mäte, ei zeine)

Ecesiùgni: dedvanci a i numi singuläri che i c'mainsu cun ua e ue (sincope de gua e gue) us druba ei pr’u masculein e ia o ra pr’u feminein: per esaimpiu, ei uardioun, ei uersu, ia uèra, ra uärdia. Dedvanci a i numi masculein singuläri che i c'mainsu cun c, g palatäli (ci, gi, ce, ge) us druba u an cangiu de ei: per esaimpiu, u cinaize, u giru, u cèru, u gesciu.

I articuli indeterminativi i soun:

- in dedvanci a i numi masculein che i c'mainsu cun vucäle o cun cunsunante e i numi feminein che i c'mainsu cun vucäle (in èicu, in oibu, in cavä, in dädu, in mägu, in angnia, in oca, in isula, in èrnia)
- na dedvanci a i numi feminein che i c'mainsu cun cunsunante (na careia, na fiura, na nuxe, na tegula, na sula, na vaina, na xiäta)
- n’ dedvanci a i numi masculein e feminein che i c'mainsu cun vucäle, u pò piè ei posctu de in (n’äzu, n’orcu, n’oca, n’èrnia, n’ursu, n’ursa, n’äibura, n’isula)
- ne dedvanci a i numi masculein che i c'mainsu cun sc e x, süttu segueie da n’ätra cunsunante (ne sctäbi, ne scplinsioun, ne sccuplotu, ne xneiä, ne xlaversoun, ne xnairvu)

Veibi

Antra cuniugasioun, u dialetu uaröxiu l’hä a carateristica d’impoun-ne l’üzu d’fùime prunuminäli dedvanci a i veibi, an tüte ei persoun-ne, taimpi e modi finij, föra che l’imperativu. C’me dounca succeda anche ‘nt’u zenaise, bain che scma per ra sgòunda e per ra tersa persoun-na singuläre, us radugia ei prunume prima dei veibu, dätu che a, it, u, a, i, i, i han ra funsioun d’in vera e propi prunume (prunumi persunäli clitici o atoni). Per esaimpiu:

mi lézomi a lezu
ti ti lézi ti it lezi
lê o/a léze le u leza
niâtri lezémmo nui a l-zuma
viâtri lezzeî vui i l-zai
lô lézan lui i lezu

Veibu ESE

  • Modu indicativu
Presainte Pasä proscimu
mi a soun mi a soun sctä
ti it ei ti it ei sctä
le l'a (/l'é) le l'a sctä
nui a suma nui a suma sctäi
vui i sai vui i sai sctäi
lui i soun lui i soun sctäi
Imperfetu Trapasä proscimu
mi a i era mi a i era sctä
ti it eri ti it eri sctä
le l'era le l'era sctä
nui a i eimu nui a i eimu sctäi
vui i eri vui i eri sctäi
lui i eru lui i eru sctäi
Futüru Futüru cumposctu
mi a sarö mi a sarö sctä
ti it saräi ti it saräi sctä
le u sarä le u sarä sctä
nui a saruma nui a saruma sctäi
vui i sarai vui i sarai sctäi
lui i saran lui i saran sctäi
  • Modu cungiuntivu
Presainte Pasä
mi a saigia mi a saigia sctä
ti it saigi ti it saigi sctä
le u saigia le u saigia sctä
nui a saig-mu nui a saig-mu sctäi
vui i saigi vui i saigi sctäi
lui i saigiu lui i saigiu sctäi
Imperfetu Trapasä
mi a fise mi a fise sctä
ti it fisi ti it fisi sctä
le u fise le u fise sctä
nui a fis-mu nui a fis-mu sctäi
vui i fisi vui i fisi sctäi
lui i fisu lui i fisu sctäi
  • Modu cundisiunäle
Presainte Pasä
mi a saraiva (/saresa) mi a saraiva sctä
ti it saraivi (/saresci) ti it saraivi sctä
le u saraiva (/sarese) le u saraiva sctä
nui a saraimu (/saresmu) nui a saraimu sctäi
vui i saraivi (/saresci) vui i saraivu sctäi
lui i saraivu (/saresu) lui i saraivu sctäi
  • Modu infinì
Presainte Pasä
ese ese sctä
  • Modu participiu
Presainte Pasä
- sctä
  • Modu gerundiu
Presainte Pasä
esaindu esaindu sctä

Veibu AVAI

  • Modu indicativu
Presainte Pasä proscimu
mi a i hö mi a i hö avü
ti it häi ti it häi avü
le l'hä le l'hä avü
nui a i uma nui a i uma avü
vui i hai vui i hai avü
lui i han lui i han avü
Imperfetu Trapasä proscimu
mi a i avaiva mi a i avaiva avü
ti it avaivi ti it avaivi avü
le l'avaiva le l'avaiva avü
nui a i avaimu nui a i avaimu avü
vui i avaivi vui i avaivi avü
lui i avaivu lui i avaivu avü
Futüru Futüru cunposctu
mi a i avrö mi a i avrö avü
ti it avräi ti it avräi avü
le l'avrä le l'avrä avü
nui a i avruma nui a i avruma avü
vui i avrai vui i avrai avü
lui i avran lui i avran avü
  • Modu cungiuntivu
Presainte Pasä
mi a i ägia mi a i ägia avü
ti it ägi ti it ägi avü
le l'ägia le l'ägia avü
nui a i äg-mu nui a i äg-mu avü
vui i ägi vui i ägi avü
lui i ägiu lui i ägiu avü
Imperfetu Trapasä
mi a i avese mi a i avese avü
ti it avesi ti it avesi avü
le l'avese avü le l'avese avü
nui a i aves-mu nui a i aves-mu avü
vui i avesi vui i avesi avü
lui i avesu lui i avesu avü
  • Modu cundisiunäle
Presainte Pasä
mi a i avraiva mi a i avraiva avü
ti it avraivi ti it avraivi avü
le l'avraiva le l'avraiva avü
nui a i avraimu nui a i avraimu avü
vui i avraivi vui i avraivi avü
lui i avraivu lui i avraivu avü
  • Modu infinì
Presainte Pasä
avai avai avü
  • Modu participiu
Presainte Pasä
- avü
  • Modu gerundiu
Presainte Pasä
avaindu avaindu avü

An uaröxiu i veibi i han quätru cuniugasiùgni:

Prima cuniugasioun (-È)

pärlu, parluma, parlä, parlè
portu, purtuma, purtä, purtè
tröu, truvuma, truä, truè
vägu, ‘nduma, ‘ndä, andè
dägu, duma, dä, dè
fäsu, fuma, fäciu, fè
stägu, stuma, sctä, sctè

Sgòunda cuniugasioun (-AI)

sò, (te) soi, suma, saciü, savai
devu, (it) devi, duvuma, duvü, duvai
possu, (t’) poi, puruma, purrö, pusciü, purai
vöiu, (t’) vöi, vuruma, vurrö, vusciü, vurai

Tersa cuniugasioun (-E)

çernu, çernuma, çernü, çerne
vaindu, venduma, vendü, vainde
cumpoun-nu, cumpounuma, cumposctu, coumpoun-ne
baivu, baivuma, bü, baive
‘rgöiu, ‘rguiùma, ‘rgü ‘rgöie
cöiu, cuiùma, cüiü, cöie
reiu, riuma, riü, reie
tradou, tradotu, tradoue
buiu, buiuma, bujì, buie
cröbu, crubuma, cuertu, cröbe cùru, curuma, cursu, cure/curì

Quärta cuniugasioun (-Ì)

finisciu, finuma, finì, finì
seivu, seivuma, seivì, seivì
sciortu, sciurtuma, sciurtì, sciurtì
sofru, sufruma, sufrì
digu, (it) dixi, dixiuma, diciu, dì

I ciü tanci di veibi an uaröxiu i han ra desinainsa d’l’infinì an -è e quela dei participiu pasä an -ä; ra sò cuniugasioun l’é dounca:

  • Modu indicativu
Presainte Pasä proscimu
mi a cätu mi a i hö catä
ti it cäti ti it häi catä
le u cäta le l'hä catä
nui a catuma nui a i uma catä
vui i catè vui i hai catä
lui i cätu lui i han catä
Imperfetu Trapasä proscimu
mi a catäva mi a i avaiva catä
ti it catävi ti it avaivi catä
le u catäva le l’avaiva catä
nui a catämu nui a i avaimu catä
vui i catävi vui i avaivi catä
lui i catävu lui i avaivu catä
Futüru Futüru cumposctu
mi a catrö mi a i avrö catä
ti it caträi ti it avräi catä
le u caträ le l’avrä catä
nui a catruma nui a i avruma catä
vui i catrai vui i avrai catä
lui i catran lui i avran catä
  • Modu cungiuntivu
Presainte Pasä
(che) mi a i cäta (che) mi a i ägia catä
(che) ti it cäti (che) ti it ägi catä
(che) le u cäta (che) le l'ägia catä
(che) nui a i cät-mu (che) nui a i äg-mu catä
(che) vui i cäti (che) vui i ägi catä
(che) lui i cätu (che) lui i ägiu catä
Imperfetu Trapasä
(che) mi a i catése (che) mi a i avese catä
(che) ti it catësi (che) ti it avesi catä
(che) le u catése (che) le l'avese catä
(che) nui a i catésmu (che) nui a i aves-mu catä
(che) vui i catési vui i avesi catä
lui i catésu lui i avesu catä
  • Modu cundisiunäle
Presainte Pasä
mi a catraiva mi a i avraiva catä
ti it catraivi ti it avraivi catä
le u catraiva le l'avraiva catä
nui a catraimu nui a i avraimu catä
vui i catraivi vui i avraivi catä
lui i catraivu lui i avraivu catä
  • Modu infinì
Presainte Pasä
catè avai catä
  • Modu participiu
Presainte Pasä
- catä
  • Modu gerundiu
Presainte Pasä
catanda avaindu catä
  • Modu imperativu
Presainte
cäta ti
catè vui
Remove ads

Lesicu

I nümeri

0 zeru
1 oin
2 dui
3 trai
4 quätru
5 çeinque
6 sei
7 sate
8 ötu
9 növe

10 dexe
11 öinze
12 duze
13 treze
14 quatorze
15 cheinze
16 seze
17 disate
18 dixiötu
19 dixnöve

20 veinte
21 vint öin
22 vinti dui
29 vinti növe
30 tranta
31 trant öin
32 tranta dui
40 quaranta
50 çinquanta
60 sciuscianta
70 setanta
80 utanta
90 nuvanta

100 çaintu
101 çaint oin
200 düxiantu
201 düxiant oin
300 trexiaintu
301 trexiaint öin
400 quäterçaintu
500 çincçaintu, çinçaintu
600 seiçaintu
700 satçaintu
800 ötçaintu
900 növçaintu

1000 mile
1.000.000 oin milioun
1.000.000.000 oin miliärdu

I maixi d’l’ännu e ei stagiùgni

z’nè
feivè
märsu
avrì
mäzu
zügnu
lüiu
augusctu
setaimbre
utubre
nuvaimbre
ziaimbre, d’xiaimbre

aprim-ma/primavaira, esctä, autün-nu, invernu

I giurni dra sman-na

lünexdì
matexdì
mecurdì, meicurdì
zöbia
venerdì, venardì
säbu
d’maignia

Ei ure

1:00 in botu
2:00 dui boti
3:00 trai boti
4:00 quätr ure
5:00 çinc ure
6:00 sei ure
7:00 sat ure
8:00 öt ure
9:00 növ ure
10:00 dex ure
11:00 ünz ure
12:00 mez dì - maza nöce

Remove ads

Cunfrountu cun ätri parlè

D’suta l’é ripurtäia na lista d’parole an diversci parlè ligüri, piemuntaixi e “d’tranxisioun”, ch'a musctra i rapporti d’analugeie e d’diferainse secoundu i carateristici fenomeni lenguistici[15].

Latein Garescein e urmeascu [16][17][18] Dialetu d'Artâ[19] Urbascu Zenaise[20] Campeise e Masuneize Uaröxiu[21] Dialetu d'TajöImmaggine:Stemma del Comune di Silvano d'Orba.png Dialetu d'Seivan[22] Immaggine:Rocca Grimalda-Stemma.png Rocheise Dialetu d'Murere Immaggine:File:Carrosio-Stemma.png Caruxein[23] Novaise[24][25] Munfrein[26] Piemuntaise[27]
plŏvĕre ciöve [ʧøve] cioevi cieuve ciêuve ciöve ciòve piöve piövi piove ciüve ['ʧyve] piöve piove pieuve
plāntam cianta (G) cianta ciànta ciànta cianta piönta pianta piànta pianta pianta
plāngere cianze (G)

ciōnzo (O)

 cianzi ciànze ciànze cianze pionzse pianze piàunze pianze pianze
blancum giancu [ʤaŋk] (G)

giòncu ['dʒɒŋku] (O)

 gianc giànco giàncu giancu bioncu bianc bianc biaunku bianch bianch
blăsphēmiam (>*blastemiam) giaštöma (G)

giaštama

 giastemma giastémma giasctema giastema bestemia bias-tma biastéma biastemma bëstëmmia
florem sciuřa ['ʃuɹa] (G)

sciùa ['ʃua] (O)

 sciô sciô, sciôa, fiôre (it.) sciùra fiura fiura sciua [ˈʃu(a)] fiùa fiùra fior
flūmen fiüme (borgna) sciume sciùmme fiüme fiüme fiume fiimin fium
lūcem lüjè

['lyʒɛ] (G)

lüs̅c̅ie (O)

 lux lûxe lüxe lüse lüʃ lüxe [ˈlyːʒe] luze lïss lus
fūmum füme fum fùmme füme füme füme fume fïmm fum
noctem nöce ['nøʧe] noecc néutte nöce nöce noece nöce nöcc nocc note nocc, neucc neuit
factum faciu (G)

focciu (O)

 fàcc faciu fæto fóciu fäciu faciu fäcc feto [ˈfɛːtʊ] ~ fetu [ˈfɛːtu] fàtu facc fàit
fămĭlĭa famìa/famija (O) [faˈmija] famía famìggia fameia fameia famía famija [faˈmi(j)a] famìa famija
mŭlĭĕrem fumna (G)

famna (O)

 mojé mogê muié muié mujè mujé (fumna) (fomna)
frīg(ĭ)dum fërgiu/förgiu ['fərdʒu] (G)

fřagiu ['fɹadʒu] (O)

 frègg fregiu fréido fregiu fregiu fregiu frègg fragg fredu fregg, ferg (Acqui) frèid
căl(ĭ)dum còdu (G)

cōdu (O)

 câd [ˈkɔːd] câdo cådu caudu coudu kòdu caod càud
vĭdēre vughe (G)

vegō (O)

 vèi végghe védde véghe veghe veghe vèghi véde végghe, vugghe (Acqui) vëdde
căpīlli cavii (G)

cavaji (O)

 cavèi cavélli cavai cavei cavei cavèij kevéli cavèi cavei
Remove ads

Modi d’dì

  • Ancù d'asè: per furtonia (an zenaise “ancón d’asæ”, an italian “meno male”)
  • Andè ciü che bachetu: scapè velocemainte per scansè in periculu intravistu (an zenaise “dâghe de vêie”, an italian “fuggire a gambe levate”)
  • Andè tantu c’me na casctägna bavusäia: varai tantu quante na casctägna çiçä e ümra d’scpou, saraiva a dì u n’varai nainte (an zenaise “no vài ùnn-a tròfia”, an italian “non valere un fico secco”)
  • Anversu c’me in casü: ese d’cativu umù, avai ra löina per traversu (an zenaise “avéi a lùnn-a imbösa”, “avéi pigiòu l’êuio”)
  • At salüt Bergnö: at salüt B. peicà u n’rascta nainta da fè, saraiva a dì ‘n’t’häi capi’u nainta, it ei ‘rivä an ritärdu, it ei tärdu.
  • Däie in can da m'nè: däie in can da purtè an giru per lvet-le da ‘nt’i péi, ni däie a ménte (an zenaise “alevâ d’inti pê”, an italiàn “togliere dai piedi”)
  • Fèsne asè: ni dè nsciöina impurtansa, ni preòcupese nainta (an zenaise “fâsene asæ”, “battisene l’ànima”, an italiàn “infischiarsene”)
  • Fäme nainte voze l'anima: ni crusäme, ni fäme gnì u neivusu (an zeneize “no m’angosciâ”)
  • Fèie fè aré: cunsümè cheicosa an modu sensä, sainsa xghirele
  • Gni zü da l'Uiba: ese ciulandäri
  • Irtu c’me in çepu: xgrözu, ruvidu, crü c’me in tocu d’legnu
  • L'a in tocu d’corda: l’é in omu da nainta (an zenaise “êse un òmmo da cìcche”)
  • L'a i na bala biga: l’é in bal paciügu
  • L'a saimpre ra mëxma leluia: l’é ogni vòta u solitu discursu nuiusu
  • L'a z’rä in äzu cariä d’lazägne caude: l’é mortu d’fregiu in äzu ch'u purtäva de lazägne caude; scchernia per queli che i han fregiu quande fregiu u ni n’é
  • Pal da piögi: pelandroun, scansafatighe (an zenaise “schenn-a drita”, “schénn-a da viôlìn”)
  • Tuca e busctica: ançiga e tacugna
  • Um me suvè mancu: um vè mancu an mainte, an a i pensu mancu (an zenaise “no ghe pénso mànco”, an italiàn “non ci penso neanche”)
  • Quande i ciarabale i riscioru u santè, l'è taimpu de lvè i gran d'ampè: quande i ciarabale i ‘nlüminu ei pasere, saraiva a dì quande c’mensu a lüxì tra zügnu e lüju, l’é rivä u mumaintu d’cöie ei gran (ei ciarabale i soun ciamäie an zenaise “ciæbelle”, an italiàn “lucciole”)
  • Sant'Arséia ai pässu d’na fïrmeia (o “feimeia” o “fuimeia”): u 13 d’dxaimbre l’é, secoundu ra tradisioun pupuläre, ra giurnä ciü cürta d’l’ännu (an italiàn “Santa Lucia, il giorno più corto che ci sia”)
  • San Pè u n’an voèu iun cun lè: sgòundu na tradisioun pupuläre, chi u fä ei bägnu (a Zena ‘nt’u mä, mä a Uä ‘nt’u Sctüra o ‘nt’l’Üiba) prima dei vintinöve d’zügnu u cuinta d’murì xneiä (an zenaise “San Pê o ne veu un con lê”)
  • A i hö na sai ch'a beivraiva l'Uiba an Castè: a i hö na sai esagerä, a i hö davài bsögnu d’baive
  • A m'soun murdü 'nt’ia laingua: a m’soun imposctu d’sctè sittu
  • A m’lesa ia vita: u pärla mä d’mi (an zenaise “parlâ derê a-a schénn-a”)
  • A breti: an modu cunfüzu, a cäxiu (an zenaise, “abrétio”)
  • Uccellu de gàggia nu cantu d'amù, che cantu de ràggia: d’chi, sccundainda u sò discprexiu, u musctra n’alegreia ciütosctu rumurusa. E u pò vurai dì ascì: se iöin ch'u duvraiva avai d’l'odiu cun ti u vé a fete l'amigu, u i a suta cäca ingännu.
  • Er bel l'è quel che piaxe: ra bellessa a n’é na qualitä ugettiva dei cose, mä ciütosctu in valù sugettivu liä a i güsti e ai preferainse d’ognidöin
  • A buia mä: ra situasioun a s’mette mä (an italiàn “si mette male”)
  • Meiu na cabäna au sù cun teciu paissu, che in castè au lubi o in ricu palässu (an italiàn “è meglio una capanna con tetto di paglia ma al sole che un castello o un palazzo sempre in ombra”)
Remove ads

Legami d'föra

Bibliografîa

Nòtte

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads
Remove ads