Берберски календар

Берберски календар (берберски јазик: ⵜⴰⵙⵡⴰⵙⵜ ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ) — земјоделски календар што традиционално го користат Берберите. Календарот се користи за регулирање на сезонските земјоделски работи.

Годишните времиња во Северна Африка: Планините Атлас во јануари и април

Исламскиот календар, кој е месечев календар, не е погоден за земјоделство, бидејќи не се однесува на сезонските циклуси.^[1] Во другите делови на музлиманскиот свет, пред воведувањето на Грегоријанскиот календар се користеле или ирански сончеви календари, коптски, Руми календар или други календари засновани на јулијанскиот календар.

Сегашниот берберски календар е наследство на римската провинција Мавретанија Цезариенсис и римската провинција Африка, бидејќи е преживеана форма на јулијанскиот календар. Последниот календар се користел во Европа пред усвојувањето на Грегоријанскиот календар, со имиња на месеци изведени од латински. Берберите претходно користеле разни домородни календари, како што е оној на домородните Гуанчи на Канарските Острови. Сепак, релативно малку се знае за овие антички календарски системи.

Разлики меѓу календарите

Земјоделскиот берберски календар кој сè уште се користи, е речиси сигурно изведен од јулијанскиот календар, воведен во римската провинција Африка во времето на римската доминација. Имињата на месеците од овој календар се изведени од соодветните латински имиња. Ел Кабиси, исламски јурисконсулт од Каираван кој живеел во 11 век, го осудил обичајот на славење „пагански“ фестивали, и меѓу традиционалните навики на Северна Африка, го навел набљудувањето на Каландите од јануари (1 јануари, т.е. Јулијанската Нова година). Должината на годината и на поединечните месеци е иста како и во јулијанскиот календар: три години од 365 дена проследени со престапна година од 366, без исклучоци, и месеци од 30 и 31 дена, освен вториот кој има 28 дена. Единственото мало несовпаѓање лежи во тоа што дополнителниот ден во престапна година обично не се додава на крајот на февруари, туку на крајот на годината. Ова значи дека почетокот на годината (првиот ден на јенејер) одговара на 14-тиот ден од јануари во Грегоријанскиот календар, што се совпаѓа со поместувањето насобрано во текот на вековите помеѓу астрономските датуми и јулијанскиот календар.

Месеци

Постојат стандардни обрасци за имињата на берберскиот календар. Табелата подолу ги дава и обрасците што се користат во Мароко, Алжир, Либија и Тунис.^[2]

Месец	Рифиан (северен Мароко)	Шила (јужен Мароко)	Шавија (Алжир)	Кабил (Алжир)	Мзаб (Алжир)	Марокански арапски	Туниски арапски	Либиски арапски
Јануари	yennayer	innayr	yennar	(ye)nnayer	yennar	yanayer	yenna(ye)r	yannayer
Февруари	yebrayer	brayr	furar	furar	furar	febrayer	fura(ye)r	febrayer
Март	mares	marṣ	meɣres	meghres	maraṣ	mars	marsu	mars
Април	yebrir	ibrir	brir	(ye)brir	yebrir	abril	abril	ibril
Мај	may	mayyu(h)	mayu	maggu	mayu	mey	mayu	mayu
Јуни	yunyu	yunyu(h)	yunyu	yunyu	yunyu	yunyu	yunyu	yunyu
Јули	yulyuz	yulyuz	yulyu	yulyu(z)	yulyuz	yulyuz	yulyu	yulyu
Август	ɣuct	ɣuct	ɣuct	ɣuct	ɣucet	ɣuct	awussu	aɣustus
Септември	cutembir (c=sh)	cutambir	ctember	ctember	ctember	cutanbir	ctamber	september
Октомври	ktuber	kṭubr	tuber	(k)tuber	tuber	uktuber	uktuber	uktuber
Ноември	nwambir	nuwambir	numbir	nu(ne)mber	unembir	nwanbir	nufember	nuvamber
Декември	dujembir	dujambir	dujamber	bu- (du-)jember	uğembir	dujanbir	dejember	december

Покрај тоа, некои од имињата на месеците на малтешки јазик се од берберско потекло, поточно јануари (џанар), февруари (фрар), мај (мејџу) и август (авису), а другите потекнуваат од италијанскиот јазик. Имињата на берберските и италијанските месеци се доволно различни, што е можно лесно да се одреди изворниот јазик на секое име за месеците на Малта.

Сезони и фестивали

Покрај поделбата по месеци, во рамките на традиционалниот земјоделски календар има и други поделби, по „годишни времиња“ или по „силни периоди“, кои се карактеризираат со посебни фестивали и прослави.

Не сите четири годишни времиња ја задржале берберската деноминација: зборовите за пролет и есен се користат речиси насекаде, зима не е толку користен збор, а берберското име за есен е зачувано само во Џебел Нафуса (Либија).

• Пролетниот тафсут (Ar. er-rbiʿ) – Започнува на 15 фурар (28 февруари)
• Лето анебду (Ar. es-sif) – Започнува на 17 мају (30 мај)
• Есенски амвал / атеван (Ar. le-xrif) - Започнува на 17 гшушт (30 август)
• Зимски тагрест (Ar. esh-shita) - Започнува на 16 нумбир (29 ноември)

Интересен елемент е постоечката спротивставеност помеѓу два термини од 40 дена, еден го претставува наводно најстудениот дел од зимата („Ноќите“) и еден најтоплиот период на летото („Кучешки денови“).

„Ноќите“

Страна од туниски календар

Најстудениот период го сочинуваат 20 „бели ноќи“ (берберски: iḍan imellalen, арапски: ал-лјали ал-бид), од 12 до 31 дуџамбер (грегоријански датуми: 25 декември - 13 јануари) и 20 „црни ноќи“ (Берберски: iḍan tiberkanin/isṭṭafen, арапски ал-лјали ал-суд), почнувајќи од првиот ден од џенаер, што одговара на грегоријанскиот 14 јануари.

Јенаер

Првиот ден од годината се слави на различни начини во различни делови на Северна Африка. Распространета традиција е оброк со одредена храна, која варира од регион до регион (како кускус со седум зеленчуци). Во некои региони, тоа е обележано со жртвување на животно (обично пиле). Во јануари 2018 година, Алжир го прогласи јенаер за национален празник.^[3]

Ел Азара

Ел Азара е период од годината што се протега, според берберскиот календар, од 3 до 13 февруари и познат по тоа што понекогаш е топол период, понекогаш студен.

Имбаркен

Пред целосно да заврши студот и целосно да започне пролетта, има период од годината кој се состои од десет дена, а се карактеризира со силни ветрови. Се вели дека, во овој мандат, треба да се прекинат многу активности (земјоделски и занаетчиски), не треба да има венчавки или да се излегува ноќе, оставајќи им целосен простор на мистериозните сили, кои во тој период се особено активни и ги слават своите венчавки. Поради јазичното табу, во Џерба овие суштества се нарекуваат „имбаркен“, односно „блажени“, од каде овој период го добил името.

Кучешки денови

Како и силниот зимски студ, Кучешките денови исто така траат 40 дена, од 25 јули до 2 септември. Во овој период се вршат одредени обреди, кои очигледно произлегуваат од предисламските, па дури и од претхристијанските традиции. Тие се состојат, особено, од огнови (кои на многу локации се случуваат околу летната краткоденица: обичај осуден како пагански од свети Августин), или ритуали на вода, како оние, вообичаени во крајбрежните градови Тунис и Триполитанија, каде е обичај да се нурка во морските води три ноќи, со цел да се зачува здравјето. Во овие церемонии, цели семејства влегуваат во водата, носејќи ги со себе дури и своите миленици. Многумина ја нарекуваат оваа прослава „ноќи на грешката“.

Пресметување на годините

Традиционалниот берберски календар не бил поврзан со ерата во која се пресметувале годините. Онаму каде што се зачувани традиционалните начини за пресметување на годините (цивилизацијата Туарег), годините не се изразуваат со бројки, туку секоја од нив има име што ја карактеризира.

Меѓутоа, почнувајќи од 1960-ти години, на иницијатива на Берберската академија во Париз, некои Бербери почнале да ги пресметуваат годините, почнувајќи од 950 п.н.е., приближниот датум на доаѓањето на власт на првиот либиски фараон во Египет, Шошенк I, кого тие идентификуван како првиот истакнат Бербер во историјата (забележано е дека има либиско потекло).^[4] На пример, грегоријанската 2025 година одговара на 2975-ти година од берберскиот календар.