Грузијци
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Грузијци или Картвели (грузиски: ქართველები) се нација и кавкаска етничка група во денешна Грузија и околните области историски поврзани со грузиските кралства. Значајни грузиски дијаспорни заедници денес постојат во Русија, Турција, Грција, Иран, Украина, САД и Европската Унија.
.jpg)
Грузијците потекнуваат од колхиските и иберските цивилизации од класичната антика; Колхида била поврзана со хеленскиот свет, додека Иберија била под влијание на Ахеменидското Царство сè додека не била освоена од Александар Велики.[23] На почетокот од 4-тиот век, Грузијците биле меѓу првите народи кои го прифатиле христијанството и денес мнозинството Грузијци се православни христијани, при што повеќето ја следат нивната национална Грузиска православна црква,[24][25] иако постојат мали грузиски католички и муслимански заедници, како и значителен број на нерелигиозни Грузијци. Во Кавказ, на континенталната раскрсница на Европа и Азија, во текот на развиениот среден век грузискиот народ го формирал обединетото Кралство Грузија во 1008 година од н.е.,[26][27][28] панкавкаска империја, подоцна инаугурирајќи го Грузиското Златно доба, врвот на политичката и културната моќ на Грузија. Ова траело сè додека кралството не почнало да слабее, а евентуално тоа се распаднало како резултат на инвазиите на Монголците и Тимурците од 13-тиот до 15-тиот век, Црната смрт, падот на Цариград, како и внатрешните поделби по смртта на Ѓорѓи V Брилијантниот во 1346 година, последниот од големите кралеви на Грузија.[29]
Потоа во текот на раниот нов век, Грузијците станале политички поделени и биле доминирани од Отоманското Царство и последователните династии на Иран. Грузијците почнале да бараат сојузници и ги пронашле Русите на политичкиот хоризонт како можна замена за изгубената Византиска Империја „поради христијанската вера“. Грузиските кралеви и руските цареви имале меѓу нив околу 17 амбасади, кои кулминирале во 1783 година, кога Ираклиј II од источното грузиско кралство Картли-Кахети склучил сојуз со Руската империја. Сепак, руско-грузискиот сојуз не бил поволен за Грузијците бидејќи Русија не сакала да ги исполни условите од договорот, евентуално анексирајќи го проблематичното кралство во 1801 година, како и западното грузиско кралство Имеретија во 1810 година.[30][31] Имало неколку востанија и движења за враќање на независноста, при што најзначаен бил заговорот од 1832 година, кој пропаднал во неуспех. На крај, руската власт над Грузија била признаена во разни мировни договори со Иран и Османлиите, а преостанатите грузиски територии биле апсорбирани од Руската Империја дел по дел во текот на 19-тиот век. Грузијците накратко ја потврдиле својата независност од Русија за време на Првата Грузиска Република од 1918 до 1921 година, и конечно во 1991 година по отцепувањето од Советскиот Сојуз.
Грузиската нација била формирана од разновиден сет на географски подгрупи, секоја со свои карактеристични традиции, манири, дијалекти и, во случајот на Сванците и Менгрелците, свои регионални јазици. Грузискиот јазик, со својот уникатен систем на пишување и богата писмена традиција која датира од 5-тиот век, е службен јазик на Грузија, како и јазик на образование на сите Грузијци што живеат во земјата. Според Државното министерство за прашања поврзани со дијаспората на Грузија, неофицијалната статистика покажува дека во светот има повеќе од 5 милиони Грузијци.[32]
Remove ads
Етимологија
.jpg)
Егзонимскиот термин „Грузиец“ е резултат на спојувањето на персискиот назив „gurğ“ (волк), со култот на Свети Ѓорѓи кој бил популарен меѓу Грузијците.[33] Името на светецот одиграло дефинитивна улога во трансформацијата на „gurğ/gorg“ во „Грузија/Грузиец“.[34]
Грузијците се нарекуваат себеси Картвели [б 1] (грузиски: ქართველი; мн. Картвелеби, грузиски: ქართველები), нивната земја Сакартвело (грузиски: საქართველო), и нивниот јазик картули (грузиски: ქართული). Според Грузиските хроники, предок на картвелскиот народ бил Картлос, правнук на библискиот Јафет. Сепак, научниците се согласуваат дека зборот е изведен од Картите, едно од прагрузиските племиња кои се појавиле како доминантна група во античките времиња.[39] Карт веројатно е сроден со индоевропскиот збор гард и означува луѓе кои живеат во „утврдена тврдина“. Старите Грци (Хомер, Херодот, Страбон, Плутарх итн.) и Римјаните (Тит Ливиј, Корнелиј Такит итн.) ги нарекувале западните Грузијци Колхијци, а источните Грузијци ги нарекувале Иберијци.
Терминот „Грузијци“ е изведен од земјата Грузија. Во минатото, теории засновани на преданијата давал средновековниот француски патник Жак де Витри, кој го објаснувал потеклото на името со популарноста на Свети Ѓорѓи меѓу Грузијците, додека патникот Жан Шарден сметал дека „Горѓија“ потекнува од грчкиот збор γεωργός („обработувач на земјата“), бидејќи кога Грците дошле во регионот (во Колхида[39]) наишле на развиено земјоделско општество.[39]
Сепак, според Александар Микабериѕе, овие објаснувања за зборот Грузијци/Грузија се отфрлени од научната заедница, која го посочува персискиот збор gurğ/gurğān („волк“)[40] како корен на зборот.[41] Почнувајќи со персискиот gurğ/gurğān, зборот подоцна бил усвоен во бројни други јазици, вклучувајќи ги словенските и западноевропските јазици.[39][42] Овој термин можно е да бил воспоставен преку древниот ирански назив за блискиот Касписки регион, кој се нарекувал Горган („земја на волците“).[39]
Remove ads
Историја
Грузиска жена, од Терамо Кастели; Грузиски маж, од Цезаре Вичелио.
Повеќето историчари и научници од Грузија, како и антрополозите, археолозите и лингвистите, се согласни дека предците на современите Грузијци го населувале јужен Кавказ и северна Анадолија уште од неолитскиот период. Научниците овие племиња обично ги нарекуваат пракартвелски (прагрузијски) племиња.[43]
Во антиката грузискиот народ им бил познат на античките Грци и Римјани како Колхијци и Иберијци.[44][45] Источногрузиските племиња односно Тибаренци-Иберијците го формирале своето кралство во 7-ми век н.е. Сепак, западните грузиски племиња (колхиските племиња) ја основале првата грузиска држава Колхида (ок. 1350 година н.е) пред основањето на Кралството Иберија на исток.[46][47] Според бројните научници од Грузија, формирањето на овие две рани грузиски кралства Колхида и Иберија, резултирало со консолидација и униформност на грузиската нација.
Според Кирил Туманов, научник за кавкаски студии, Москијците биле исто така едно од раните прагрузиски племиња кои биле интегрирани во првата грузиска држава Иберија. Древната еврејска хроника од Јосиф Флавиј ги споменува Грузијците како Ибери, кои биле нарекувани и Тобел (Тубал).[48] Дејвид Маршал Ланг тврдел дека коренот Тибар еволуирал во формата Ибер, што довело Грците на крај да го изберат името Ибери за источните Грузијци.
Диауехи според асирските извори или Таохи според грчките извори живееле во североисточниот дел на Анадолија. Ова древно племе од многу научници се смета за предок на Грузијците. Современите Грузијци сè уште го нарекуваат овој регион, кој денес се наоѓа во Турција, Тао-Кларјети, името на древното грузиско кралство. Некои луѓе таму сè уште го зборуваат грузискиот јазик.
Колхијците во античката западна грузиска држава Колхида биле друго прагрузиско племе. Тие првпат се споменуваат во асирските анали на Тиглат-Пилесер I и во аналите на урарскиот крал Сардури II, а го вклучувале и западното грузиско племе Месхејци.[49]
Иберијците, исто така познати како Тиверијци или Тиберанијци, живееле во источното грузиско кралство Иберија.
И Колхијците и Иберијците одиграле важна улога во етничкото и културното формирање на современата грузиска нација.[50][51]
Според научникот за кавкаски студии Кирил Туманов:
Колхида се појавува како прва кавкаска држава што успеала во обединувањето на територијата, Колхида со право може да се смета не како протогрузиско, туку како грузиско (западногрузиско) кралство... Би било сосем природно да се бараат почетоците на грузиската општествена историја во Колхида, најраната грузиска формација.[52]
Remove ads
Генетика
Колекција на FTDNA на грузиска Y-ДНК сугерира дека Грузијците имаат највисок процент на хаплогрупа G (39,9%) меѓу општата популација во споредба со која било друга земја. Y-ДНК на Грузијците пирипаѓа на хаплогрупата J (32,5%), R1b (8,6%), L (5,4%), R1a (4,2%), I2 (3,8%) и други помали хаплогрупи како што се E, T и Q.[53]
Култура
Јазични и лингвистички поделби
Грузискиот јазик е главен јазик на Грузијците од сите потекла, вклучувајќи ги и оние што зборуваат други картвелски јазици: Сванците, Менгрелците и Лазите. Јазикот познат денес како грузиски е традиционален јазик на источниот дел од земјата и се проширил на поголемиот дел од денешна Грузија по постхристијанската централизација во првиот милениум од нашата ера. Денес, Грузијците, без оглед на регионот од кој потекнувале нивните предци, го користат грузискиот јазик како службен јазик. Регионалните јазици како сванскиот и ненгрелскиот се јазици на западот кои традиционално се зборувале во претхристијанското кралство Колхида, но подоцна ја изгубиле важноста со појавата на обединетото Кралство Грузија. Нивниот пад во голема мера се должел на тоа што главниот град на обединетото кралство, Тбилиси, се наоѓал во источниот дел од земјата познат како Кралство Иберија, така што јазикот од истокот станал официјален јазик на грузиската монархија.
Сите овие јазици го сочинуваат картвелското јазично семејство, заедно со сродниот јазик на Лазите, чии говорници живеат во Турција и во Грузија.
Меѓу грузиските дијалекти можат да се набројат: имеретски, рача-лехумски, гуриски, аџарски, имерхевски (во Турција), картлиски, кахетски, ингилоски (во Азербејџан), тушки, кевсурски, мохевски, пшавски, ферејдански дијалект во Иран во Ферејдуншар и Ферејдан, месехетски, јавашки и месехретски дијалект.
Религија
.jpg)
Според православната традиција, христијанството првпат го проповедале во Грузија апостолите Симон и Андреј во 1-ви век. Тоа станало државна религија на Картли (Иберија) во 319 година[54] или 326 година.[55][56][57] Во исто време, во првите векови од нашата ера, култот на Митра, паганските верувања и зороастризмот биле исто така практикувани во Грузија.[58] Преобраќањето на Картли во христијанство се припишувало на Света Нина од Кападокија. Христијанството постепено ги заменило сите поранешни религии освен зороастризмот, кој станал втора официјална религија на Иберија по Акилисенскиот мир во 378 година.[59] Преобраќањето во христијанство евентуално ги поставило Грузијците на првата линија на конфликтот помеѓу исламскиот и христијанскиот свет. Грузијците останале претежно христијани и покрај упорните инвазии од страна на муслиманските сили и долгите периоди на странска доминација.
Како што било случај и на други места, христијанската црква во Грузија била клучна за развојот на пишаниот јазик, а повеќето од најраните пишани дела биле религиозни текстови. Средновековната грузиска култура била под големо влијание на Источното православие и Грузиската православна црква, кои го промовирале и честопати го спонзорирале создавањето на многу дела од религиозна побожност. Тука спаѓале цркви и манастири, но и уметнички дела какви што биле иконите и хагиографиите на грузиски светци.
Денес, 83,9% од грузиското население, од кои повеќето се етнички Грузијци, го следат источното православно христијанство.[60] Во Аџарија постои значителен број на грузиски муслимански населби. Оваа автономна република се граничи со Турција и била дел од Отоманската империја подолго време од другите делови на земјата. Овие грузиски муслимани ја практикуваат сунитската ханафиска форма на исламот. Сепак, исламот опаѓал во Аџарија во текот на 20-тиот век поради советските антирелигиозни политики, културната интеграција со националното православно мнозинство и силните мисионерски напори на Грузиската православна црква.[61] Во раниот современ период, преобратените грузиски муслимани често биле користени од страна на Персиската и Отоманската империја за формирање на елитни воени единици какви што биле Мамелуците, Кизилбашите и Гуламите. Иранските Грузијци, според извештаите, денес се сите шиитски муслимани, додека Ингилојците (домородци на Азербејџан), Лазите (домородци на Турција), Имерхевците (домородци на Турција) и Грузијците во Турција (кои потекнуваат од грузиски имигранти) се претежно сунитски муслимани.
Исто така, постои мал број грузиски Евреи, чии предци потекнуваат од вавилонското ропство.
Покрај традиционалните религиозни конфесии, во Грузија постојат и нерелигиозни сегменти од општеството, како и значителен дел на номинално религиозни поединци кои не ја практикуваат активно својата вера.[62]
Кујна
_A_Story_of_Encounters,_2023-2024,_Art_&_History_Museum,_Brussels.jpg)
Грузиската кујна е специфична за земјата, но содржи и некои влијанија од други европски кулинарски традиции, како и традиции од околната Западна Азија. Секоја историска покраина на Грузија има своја посебна кулинарска традиција, како што се мегрелската, кахетиската и имеретиската кујна. Покрај разните јадења со месо, грузиската кујна нуди и разновидни вегетаријански рецепти.
Важноста на храната и пијалаците за грузиската култура најдобро се забележува за време на кавкаска гозба, или супра, кога се подготвува огромен асортиман на јадења, секогаш придружени со големи количини вино, а вечерата може да трае со часови. На грузиски гозби, улогата на тамада (здравник) е важна и почестена позиција.
Во земјите од поранешниот Советски Сојуз, грузиската храна е популарна како резултат на имиграцијата на Грузијците во другите советски републики, особено во Русија. Во Русија, сите поголеми градови имаат повеќе грузиски ресторани, а руските ресторани често нудат и грузиска храна во нивните мени.[63]
Remove ads
Географски поделби и етнички подгрупи
.jpg)
Географски поделби
Грузијците историски биле класифицирани во различни подгрупи врз основа на географскиот регион во кој традиционално живееле нивните предци.
Дури и кога член на која било од овие подгрупи се преселил во друг регион, тој сè уште ќе бил познат по името на регионот на неговите предци. На пример, ако Гуријанец се преселил во Тбилиси (дел од регионот Картли), тој нема автоматски да се идентификува како Карталијанец и покрај тоа што всушност живее во Картли. Сепак, ова можело да се промени ако помине значително долго време. На пример, постојат некои Мигрелци кои живееле во регионот Имеретија со векови и денес се идентификуваат како Имеретијци или Имеретиско-Мингрелци.
Презимињата на Грузијците од планинските источни грузиски провинции (како Кахетите и сл.) можат да се разликуваат по наставката – ури (ური) или – ули (ული). Повеќето свански презимиња обично завршуваат на – ани (ანი), мингрелските на – иа (ია), - уа (уა) или - ава (ავა), а лазиските на – ши (ში).
Рускиот попис од 1897 година (кој ги евидентирал луѓето по јазик), ги издвоил имертските, сванските и мегрелските јазици од грузиските јазици.[64] За време на советскиот попис од 1926 година, Сваните и Мегрелците биле евидентирани одделно од Грузијците.[65] Сванскиот и мегрелскиот јазик се картвелски јазици и се тесно поврзани со националниот грузиски јазик.
Надвор од денешна Грузија
Лазите исто така можат да се сметаат за Грузијци врз основа на нивната географска локација и религија. Според антропологот Матијс Пелкманс од Лондонската школа за економија,[66] Лазите што живеат во Грузија честопати се идентификуваат како „првокласни Грузијци“ за да покажат гордост, а истовремено ги сметаат своите муслимански браќа во Турција за „туркизирани Лази“.
Изумрени подгрупи
Низ историјата на Грузија, исто така, постоеле одредени подјазици и племиња кои денес се сметаат за изумрени.
Remove ads
Поврзано
Белешки
- Терминот Картвели, што потекнува од старогрузискиот Картуели (ႵႠႰႧႭႳႤႪႨ), првично ги означувал жителите на Кралството Иберија кои биле познати како Картвелци;[36] тие биле на врвот на политичката, културната, религиозната и економската авангарда на нацијата. Картвелците, кои своето потекло го негувале уште од времето на Асирија, постепено станале доминантен народ при изградбата на нацијата што ќе го даде своето име на целата земја и народ.[37] По грузиското обединување, терминот почнал да се користи за сегрузиското здружување, станувајќи апсолутен и универзален.[38]
Remove ads
Наводи
Библиографија
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads