Малтежани

Малтежаните (малтешки: Maltin) се етничка група од Малта кои зборуваат малтешки јазик, кој претставува семитски јазик и делат заедничка култура и историја, окарактеризирана со римокатолицизмот. Малта е островска земја во Средоземното Море, и претставува архипелаг кој го сочинуваат истоимениот остров заедно со островите Гоцо (малтешки: Għawdex) и Комино (малтешки: Kemmuna); народот на Гоцо, Гоцитанците (малтешки: Għawdxin) се сметаат за подгрупа на Малтежаните.

Малтежани
Maltin

Знаме на Малта
Карта на малтешката дијаспора
Подрачја со значајно население
Малта 404,113[1]
Австралија	198,996[2]
Канада	41,920[3]
Обединето Кралство	40,230[4] (родени во Малта)
САД	40,820 (2016)[5]
Италија	31,000[6]
ЈАР	1,000[7]
Германија	1,000[8]
Турција	~1,000–2,000[9] [10]
Тунис	< 200 (многумина се преселиле во Малта по 1950-тите години)[11]
Бразил	123 (2024 г.)[12]
Јазици
малтешки англиски • италијански
Вероисповед
Доминантно Римокатолицизам[13][14]
a Вкупната бројка е само проценка од сите наведени популации.

Историја

Денешниот малтешки народ, за кој се карактеристични употребата на малтешкиот јазик и римокатолицизмот, се потомци – преку многу мешање и хибридизација – на колонисти од Сицилија и Калабрија кои повторно ги населиле малтешките острови на почетокот на вториот милениум по двовековен прекин и депопулацијата што го следела освојувањето на Ифрикијците од страна на Аглабидите во 870 година од н.е.^[15][16]

Генетска студија на истражувачот Капели покажала дека Малта била едвај населена на почетокот на десеттиот век и веројатно била повторно населена од доселеници од Сицилија и Калабрија кои зборувале сицило-арапски.^[17][16] Поранешните жители на островите – Феникијци, Римјани, Византијци – не оставиле многу траги, бидејќи повеќето топоними биле заборавени и заменети. Норманите го освоиле островот во 1091 година и целосно ги прехристијаниле домородците до 1249 година.^[18] Оваа повторна христијанизација создала услови за еволуција на малтешкиот јазик од сега веќе изумрениот сицило-арапски дијалект.^[19]

Слики од 18-ти век од Абрахам-Луј-Родолф Дукрос, на кои се прикажани луѓе од Гоцо како носат традиционална облека

Влијанијата врз населението по ова се жестоко дебатирани меѓу историчарите и генетичарите. Прашањето за потеклото е комплицирано од бројни фактори, вклучувајќи ја и турбулентната историја на Малта која вклучувала многу инвазии и освојувања, со долги периоди на депопулација проследени со периоди на имиграција во Малта и мешани бракови со Малтежаните од страна на странци од медитеранските, западните и јужноевропските земји кои владееле со Малта. Многуте демографски влијанија на островот вклучуваат:

• Прогонството во Малта на целото машко население на градот Челано (Италија) во 1223 година
• Преселувањето на сите преостанати северноафрикански муслимани од Малта во 1224 година^[20]
• Стационирањето на швапски и сицилијански гарнизони на Малта во 1240 година
• Понатамошни бранови на европско пренаселување во текот на 13 век
• Пристигнувањето на неколку илјади арагонски (т.е. Каталонци, Валенсијанци, Мајорчани и вистински Арагонци - од денешна Шпанија) војници од 1283 до 1425 година.
• Населувањето на Малта од страна на благороднички семејства од Сицилија и Круната на Арагон (денес претежно дел од Шпанија) помеѓу 1372 и 1450 година
• Пристигнувањето на неколку илјади грчки родиски морнари, војници и робови со витезите на Свети Јован во 1530 година
• Воведувањето на неколку илјади сицилијански работници во 1551 година и повторно во 1566 година
• Прогонството на многу српски православни свештеници кои биле дел од Марчанската епархија во 1670 година
• Емиграцијата на околу 891 Италијанци кои биле протерани во Малта за време на обединувањето на Италија во 1849 година
• Испраќањето на околу 22.000 британски војници во Малта од 1807 до 1979 година (само мал број од нив останале на островите),^[21] како и други Британци и Ирци кои се населиле во Малта во текот на децениите
• Масовната емиграција што се случила по Втората светска војна и продолжила во 1960-тите и 1970-тите години. Многу Малтежани го напуштиле островот за Обединетото Кралство, Австралија, Канада и САД. По пристапувањето на Малта во Европската Унија во 2004 година, заедниците на иселеници пораснале во европските земји како што е Белгија.

Со текот на времето, различните владетели на Малта го објавувале својот став за етничката припадност на населението.^[22] Малтешките витези го потценувале историскиот период на исламот во Малта и ја промовирале идејата за континуирано римокатоличко присуство на островите,^[23] а британското колонијално владеење ја занемарувало генетската и културната врска помеѓу Малтежаните и Италијанците во обид да се спротивстави на растечкиот италијански иредентизам во Малта.

Генетика

Дистрибуција на ДНК хаплогрупите на Y-хромозомите во Европа. Малтежаните имаат слична дистрибуција на Y-ДНК хаплогрупите како јужните Италијанци

Татковски лози

Според Капели и сор. (2005), хаплогрупите на ДНК на Y-хромозомот во Малта се со следниве фреквенции: R1 (35,55% вклучувајќи 32,2% R1b), J (28,90% вклучувајќи 21,10% J2 и 7,8% J1), I (12,20%), E (11,10% вклучувајќи 8,9% E1b1b), F (6,70%), K (4,40%), P (1,10%).^[24] Хаплогрупите R1 и I се типични кај европските популации, а хаплогрупите E, K, F и J се состојат од лози со диференцијална дистрибуција главно на Блискиот Исток и Северна Африка. Студијата на Капели и сор. заклучила дека современите мажи во Малта најверојатно потекнуваат од Јужна Италија^[25] и дека постои мал придонес од источниот Медитеран со афинитет кон либанските христијани.^[26] Студијата, исто така, покажала дека Малта била едвај населена на почетокот на десеттиот век и веројатно била повторно населена од доселеници од Сицилија и Калабрија кои зборувале сицило-арапски.^[17][16] Овие наоди ги потврдуваат ономастичките и лингвистичките докази презентирани во 1993 година од Џефри Хал, кој ги проследил најстарите малтешки презимиња во јужна и југоисточна Сицилија, особено во областа Агриџенто.^[27]

Слика на малтешки дами од францускиот уметник Антоан де Фавреј за време на периодот на болничарите во Малта.

Малтешките жени историски носеле ѓонела, традиционална облека која станала симбол на малтешкиот идентитет. Ѓонелата'' постепено исчезнала во секојдневната малтешка облека по 1960-тите години.^[28]

Друга студија спроведена од генетичарите Спенсер Велс и Пјер Залуа и др. во 2008 година открила дека повеќе од 50% од Y-хромозомите кај малтешките мажи би можеле да имаат феникиско потекло.^[29][30]

Автозомна ДНК

Според студијата од 2014 година на Јосиф Лазаридис и сор., генетскиот состав на повеќето европски популации е мешавина од три предци: западни ловци-собирачи, древни северноевроазиски земјоделци и раноевропски земјоделци, но овој модел не функционирал за Малтежаните и Сицилијанците. Тие имаат позначително блискоисточно потекло отколку што може да се објасни со мешавина од EEF. Тие „исто така не можат да се вклопат заедно со другите Европејци“, бидејќи се поблиски со блискоисточните популации. Малтешкиот народ „спаѓа во јазот помеѓу Европејците и блискоисточните народи“.^[31]

Култура

Културата на Малта е одраз на различни култури кои стапиле во контакт со малтешките острови низ вековите, вклучувајќи ги соседните медитерански култури и културите на народите кои владееле со Малта долги временски периоди пред нејзината независност во 1964 година.

Културата на модерна Малта е опишана како „богат модел на традиции, верувања и практики“, што е резултат на „долг процес на адаптација, асимилација и вкрстено оплодување на верувања и навики извлечени од различни спротивставени извори“. Таа била подложена на истите сложени, историски процеси што довеле до јазичната и етничка мешавина што ги дефинира народите во Малта и Гоцо денес.^[32]

Јазик

Ил-Кантилена од Пјетру Каксаро, најстариот текст на малтешки јазик, од 15-тиот век.

Малтежаните го зборуваат малтешкиот јазик, семитски јазик со значителен романски (италијански) суперстрат и морфологија, и напишан на латиница во нејзината стандардна форма. Јазикот потекнува од сицило-арапскиот, изумрен дијалект на арапскиот јазик што го зборувале во Сицилија домородните луѓе кои во тоа време биле поделени по религија на христијани со грчки обред и муслимани чии неодамнешни предци биле сицилијански преобратеници од христијанството.^[33] Во текот на историјата на Малта, јазикот усвоил огромни количини вокабулар од сицилијанскиот и италијанскиот јазик, а во многу помала мера, има и позајмици од англискиот јазик (англицизмите се почести во разговорниот малтешки отколку во литературниот јазик) и неколку десетици француски позајмици. Голем број површно арапски зборови и идиоми се всушност позајмени преводи (калки) од сицилијанскиот и италијанскиот јазик, што би имале мала или никаква смисла за говорниците на други јазици кои потекнуваат од арапскиот јазик. Од друга страна, локалниот дијалект на англискиот јазик, малтешко-англискиот, има значително малтешко влијание.

Малтешкиот јазик станал официјален јазик на Малта во 1934 година, заменувајќи го италијанскиот и приклучувајќи се кон англискиот јазик. Во Малта има околу 371.900 говорници на јазикот, а статистиката наведува дека 100% од населението може да зборува малтешки, 88% англиски, 66% италијански и 17% француски, што покажува поголем степен на јазични способности отколку во повеќето други европски земји.^[34] Всушност, повеќејазичноста е честа појава во Малта, при што англискиот, малтешкиот и повремено италијанскиот јазик се користат во секојдневниот живот. Иако малтешкиот е национален јазик, се сугерира дека со подемот на англискиот може да настапи промена на доминантниот јазик;^[35][36] иако анкета од 2005 година сугерира дека процентот на оние што го зборуваат малтешкиот како мајчин јазик во Малта останува на 97%.^[37]

Религија

Уставот на Малта предвидува слобода на вероисповед, но го воспоставува римокатолицизмот како државна религија.^[38] Малта е опишана во Делата на светите апостоли (Дела 27:39–42 и Дела 28:1–11) како место каде што Апостол Павле доживеал бродолом на пат кон Рим, чекајќи судење. Фридом Хаус и Светската книга на факти известуваат дека 98% од Малтежаните се католици (претежно римски обред, со малцинство византиски обред), што ја прави нацијата една од најкатоличките земји во светот во однос на процентот од вкупното население.^[39]

Емиграција

Малта долго време била земја со високи стапки на емиграција, со големи малтешки заедници во земјите каде се зборува англиски јазик, како и во Франција.

Споменик на децата мигранти на брегот на Валета, во спомен на 310-те малтешки деца мигранти кои патувале во Австралија помеѓу 1950 и 1965 година.

Масовната емиграција се зголемила во текот на 19-тиот век, достигнувајќи го својот врв во децениите по Втората светска војна. Миграцијата првично била насочена кон северноафриканските земји (особено Алжир, Тунис и Египет); подоцна малтешките мигранти се упатиле кон Обединетото Кралство, САД, Канада и Австралија. Останале малку траги од франко-малтешките заедници во Северна Африка, повеќето од нив биле раселени по појавата на движењата за независност во земји како Франција (особено Марсеј и Ривиерата), Обединетото Кралство или Австралија. Франко-малтежаните биле културно различни од Малтежаните во Малта, така што првите останале врзани за употребата на италијанскиот јазик (често, но не секогаш, заедно со малтешкиот), како и за францускиот. Иако миграцијата веќе не претставува значаен општествен феномен, сè уште постојат значителни малтешки заедници во Австралија, Канада, САД и Обединетото Кралство. Емиграцијата драматично се намалила по средината на 1970-тите години.

Откако Малта се приклучила на Европската Унија во 2004 година, се појавиле иселенички заедници во голем број европски земји, особено во Белгија и Луксембург.

За понатамошно читање

• Општество и инквизиција во Малта 1743–1798 г.