Менора

Менора^[1][2] (хебрејски: מְנוֹרָה) — древен хебрејски канделабар со седум светилки (шест гранки), опишана во Библијата, изработен од чисто злато и користен во табернакулот (преносното земно живеалиште на израелскиот Бог) подигнат од Мојсеј во пустината, а подоцна и во храмот во Ерусалим. Секојдневно се дотурало свежо маслиново масло за да горат нејзините светилки. Менората е симбол и на јудаизмот и на христијанството уште од антиката; во модерното време главно се смета за симбол на јудаизмот и е амблем на грбот на современата држава Израел.

Реконструкција на храмска менора изработена од Институтот за храмови

Изработка

Фреј Хуан Ричи (1600–1681), скица на менората како што е опишана во Егзодусот, без датум. Biblioteca Statale del Monumento Nazionale di Monte Cassino, код 469, том 199v

Мајмонидов цртеж на менора

Во хебрејската Библија, Бог му го открил нацртот за менора на Мојсеј и ја опишал изработката на менора на следниов начин:^[3]

³¹Потоа направи свеќник од чисто злато; со ковање ќе го направат свеќникот, неговата нога и стеблото; како него нека му бидат сите чашки, пупки и цветови! ³²Од неговите страни треба да излезат шест гранки: три гранки на свеќникот од едната и три гранки од другата страна. ³³На секоја гранка треба да има три чаши во облик на бадем со пупка и цвет; така ќе биде и на шесте гранки што излегуваат од свеќникот. ³⁴На самиот свеќник треба да има четири чаши во облик на бадем со пупки и цветови. ³⁵Папокот нека биде под двете гранки каде што излегуваат од него, и папокот под другите две гранки каде што излегуваат од него, и папокот под последните две гранки каде што излегуваат од него; така ќе биде и со шесте гранки што излегуваат од свеќникот. ³⁶Овие пупки и овие гранки нека бидат со нив целина; сите ќе бидат една единствена кована работа од чисто злато. ³⁷Направете му седум светилки и поставете му ги неговите светилки за да го осветлат просторот пред него! ³⁸Неговите ленови и чинии нека бидат од чисто злато. ³⁹Ќе го направат свеќникот и сите овие уреди од еден талент од чисто злато. ⁴⁰Гледајте да ги правите според нивниот образец што ви го покажаа на планината!^[4]

Во Усната Тора, менората била висока 18 дланки (три обични лакти) или околу 1,62 м.^[5] Иако менората била поставена во предворието на светилиштето на храмот, долж неговиот најјужен ѕид, Талмудот забележува спор меѓу двајца научници за тоа дали менората била поставена од север кон југ или од исток кон запад. Историчарот Јосиф Флавиј, кој бил сведок на уништувањето на храмот, вели дека менората всушност била поставена дијагонално, од исток кон југ.^[6]

Гранките на канделаброт честопати се уметнички прикажани како полукружни, но средновековниот рабин Раши (според некои современи читања)^[7] и Мајмонид (во скица забележана од неговиот син Аврам) ^[8] ги сметале за прави^[9]; сите други еврејски авторитети, како класични (на пр. Филон и Јосиф) и средновековни (на пр. Ибн Езра), кои изразуваат мислење на оваа тема, наведуваат дека гранките биле заоблени.^[10]

Најпознатиот преживеан приказ^[11] на храмската менора бил прикажан во фриз на Титовиот славолак, во спомен на неговиот триумф во Рим по уништувањето на Ерусалим во 70 година од нашата ера. На овој фриз, менората е прикажана на шестаголна столбна плоча, која е на малку поголема, но концентрична и идентично обликувана основа. Секој аспект на шестаголната основа е направен со два вертикални столба и две хоризонтални шини, горната и долната шина, што личат на испакната рамка поставена на потопена плоча. Овие плочи имаат одреден релјефен облик или се врежани во нив. Панелите ги прикажуваат џиновската птица Зиз и Левијатан од еврејската митологија.

Во 2009 година, кога се планирала градба на центар за женски студии, на земја во сопственост на легионерите на Христос, во Магдала биле откриени урнатини на синагога со керамика од пред уништувањето на Вториот храм во Ерусалим.^[12] Во урнатините на оваа синагога е откриен правоаголен камен кој на својата површина, меѓу другите украсни резби, имал приказ на менора со седум светилки, изразито различна од приказот на Титовиот славолак, кој можеби бил исклесан од очевидец на вистинската менора која потоа била подигната во храмот во Ерусалим. Оваа менора има краци кои се многуаголни, не заоблени, а основата е триаголна. Сепак, вреди да се напомене дека овој артефакт е пронајден доста далеку од Ерусалим, а Титовиот славолак често се толкува како очевидец за ограбувањето на оригиналната менора од Ерусалимскиот храм.

На гробниците и спомениците од 1 век се пронајдени прикази на артефактот на седумте светилки како најчесто користен симбол на јудаизмот и на еврејскиот народ.^[13]

Спротивно на некои современи дизајни, древната менора горела масло и не содржела ништо слично на свеќи, кои биле непознати на Блискиот Исток до околу 400 година од нашата ера.

Употреба

Светилките на менората секојдневно се надополнувале со свежо, осветено маслиново масло и гореле од вечер до утро, според Егзодус 27:21.^[14]

Римско-еврејскиот историчар Јосиф Флавиј наведува дека на три од седумте светилки им било дозволено да горат и во текот на денот; но според едно мислење во Талмудот цел ден горела само централната светилка, во која се наливало масло колку и во другите.^[15] Иако сите други светилки гаснеле, оваа светилка продолжувала да гори со масло, иако прва била запалена. Според Талмудот, ова чудо било земено како знак дека Бог бил присутен во Израел.^[16] Поради насоката на фитилот, таа била наречена ner hama'aravi (западна светилка). Оваа светилка исто така се нарекува нер Елохим (Божја светилка) спомната во Сам 3,3.^[13] Според Талмудот, чудото на нер хамаарави завршило по високиот првосвештеник Симон Праведниот во 3 или 4 век пр.н.е.^[17]

Историја и судбина

Табернакул

Првичната менора била направена за табернакул и Библијата вели дека била присутна додека Израелците не ја преминале реката Јордан. Кога во Шило го поставиле табернакулскиот шатор, Јоз 18,1,1 Сам 3,3, се претпоставува дека и менората била присутна. Меѓутоа, не се споменува во годините кога Заветниот ковчег бил преместен во времето на Самоил и Саул.

Соломонов храм

Нема друго спомнување на менората во Соломоновиот храм, освен во 1 Кр 7,49, 1 Крн 28,15 и 2 Крн 4,7, каде што е запишано дека тој создал десет светилки. Тежината на свеќниците е дел од подробните упатства што Давид му ги дал на Соломон. Забележано е дека свеќниците биле однесени во Вавилон неколку века подоцна од страна на инвазиските војски под команда на генералот Небузар-Адан. Јер 52,19

Вториот храм (по изгнанството)

За време на обновувањето на богослужбата во ерусалимскиот храм по вавилонското заробеништво, не се спомнува дека менората била вратена во храмот, туку само „садот“. Ез 1,9-10 Во Макавејската книга е забележано дека Антиох Епифан ги зел свеќниците (множина) кога го нападнал и ограбил храмот. 1 Мкб 1,21 Подоцнежниот запис за изработка „нови свети садови“ може да се однесува на изработката нови свеќници. 1 Мкб 4,49 Не постои библиско спомнување за судбината на менора.

Храмот на Ирод

Ирод Велики го обновил Вториот ерусалимски храм, но не го попречувал извршувањето на храмското богослужение.

Рим (70-455 н.е.)

Менората од Вториот храм била однесена во Рим по римското освојување на Ерусалим во 70 година од нашата ера за време на Првата еврејско-римска војна. Судбината на менората користена во вториот храм е запишана од Јосиф, кој вели дека била донесена во Рим и пренесена за време на триумфот на Веспазијан и Тит. Релјефот на Титовиот славолак во Рим прикажува сцена на римски војници кои носат плен од Вториот храм, вклучително и менора.

Менората и другите храмски богатства биле изложени со векови како воени трофеи или во Храмот на мирот во Рим или во царската палата.^[18] Тие сè уште биле таму кога градот бил ограбен од Вандалите во 455 година.^[19]

По ограбувањето на Рим во 455 година

Менората била однесена од Вандалите за време на ограбувањето на Рим во 455 н.е., и со други различни богатства од храмот во Ерусалим до вандалската престолнина Картагина.^{[20][21][22][23]} Сè уште била таму кога византиската војска под команда на генералот Велисариј го зазеде градот и ги порази Вандалите во 533 година. Велисариј ја однел менората и другите богатства и ги донел во Константинопол како воени трофеи. Според Прокопиј, менората била носена низ улиците на Константинопол за време на триумфалната поворка на Велисариј.^{[21][22][23][24]} Прокопиј додава дека Јустинијан, поттикнат од суеверниот страв дека богатствата им донеле несреќа на Рим и Картагина, ги испратил назад во Ерусалим и тамошните „светилишта на христијаните“. Сепак, нема запис за нивното пристигнување таму, а нема ни трага од аџилак во храмот Менора таму. Ако менора пристигнала во Ерусалим, можеби била уништена кога Ерусалим бил ограбен од Персијците во 614 година, иако легендата сугерира дека светите луѓе ја сокриле, исто како што традицијата тврди дека оригиналната менора била скриена пред инвазијата на Набукодоносор.^{[21][22][23][25]}

Легендите и теориите сугерираат дека освојувачите можеби ја стопиле или искршиле менората на парчиња злато, дека била уништена со оган, дека била чувана во Константинопол или вратена во Константинопол или дека била изгубена во бродолом. Една постојана гласина е дека Ватикан ја криел со векови. Некои тврдат дека се чувала во Ватикан, други дека се наоѓа во подрумот на базиликата Св. Јован Латерански.^[19][26]

Симболика

Јудаизам

Менората го симболизирала идеалот за универзално просветлување.^[27] Идејата дека менората симболизира мудрост е запишана во Талмудот, на пример: „Рабинот Исак рекол: Кој сака да стане мудар, нека се навалува кон југ [кога се моли]. Симболот [по кој го паметиме] за ова е дека менората била на јужната страна [од храмот].“^[28]

Седумте светилки алудираат на гранките на човечкото знаење, претставени со шест светилки кои се навалени навнатре и симболично се водени од Божјата светлина, претставена со централната светилка. Менората, исто така, го симболизира создавањето во седум дена, при што централната светлина ја претставува саботата.^[13]

Христијанство

Реверс на монета од 1590 година во чест на папата Урбан VII со менора и легенда

SIC•LUCEAT•LUX•VESTRA

(Нека така свети вашата светлина – Мт 5,16)]]

Огромна менора од 14 век во базиликата Успение во Брно

Новозаветната книга Откровение ја споменува тајната на седумте златни свеќници што ги претставуваат седумте цркви.^[29] Пораките до седумте цркви на Исус Христос имаат најмалку четири примени: (1) локална примена на одредени места и верници во црквата; (2) на сите цркви од сите генерации; (3) пророчка апликација која открива седум различни фази од црковната историја од деновите на апостол Јован до денес; (4) лична молба за поединечни верници кои имаат уши да слушаат што вели Духот.

Според Климент Александриски и Филон Евреинот, седумте светилки од златната менора ги претставуваат седумте класични планети по овој редослед: Месечина, Меркур, Венера, Сонце, Марс, Јупитер и Сатурн.^[30]

Исто така, се вели дека менората ја симболизира запалената грмушка што ја видел Мојсеј на планината Хореб.^[31][32]

Ханукија

Ханукија од Лемберг, Австроунгарија, 1867–72.

Менора со девет гранки, менора на Ханука, е симбол тесно поврзан со еврејскиот празник Ханука. Овој вид менора на современ хебрејски се нарекува ханукија. Според Талмудот, по селевкидското сквернавење на еврејскиот храм во Ерусалим, останало само толку затворено (и затоа неосквернето) осветено маслиново масло, колку да го храни вечниот оган во храмот еден ден. За чудо, маслото горело осум дена, што било доволно време да се подготви ново, чисто масло.

Талмудот вели дека е забрането да се користи менора со седум светилки надвор од храмот.^[33] Затоа, менората Ханука има осум главни гранки и подигната или спуштена деветта светилка, која се издвојува како шамаш (услужна) светилка што се користи за палење на другите светилки. Зборот шамаш првично не бил збор за Ханука и се поврзувал со празникот дури во 16 век, иако првпат се појавува во Мишна (околу 200 н.е.) и во Талмудот (околу 500 н.е.).^[13][34]

Модерна еврејска употреба

Споменик на менора од државата Израел со спомен-венци, споменик Матхаузен, Австрија

Синагогите имаат постојано запалена светилка или светлина пред арон ха кадеш, каде што се чува свитокот Тора, наречен нер тамид (вечна светлина). Оваа светилка ја претставува постојано осветлената менора на Елохим што се користела во времето на храмот.^[13] Покрај тоа, многу синагоги имаат прикази на менора или уметничко прикажување на менора.

Менора се појавува во грбот на Израел, заснована на приказот на менора на Титовиот славолак.

Понекогаш при наставата на хебрејски, се користи табела во облик на менора со седум светилки за да ги потсети учениците на улогата на бинјаним, хебрејски глагол.

Реконструкција на менора

Израелската организација Институт за храмови создаде менора во природна големина дизајнирана од златарот Хаим Одем за употреба во идниот Трет храм. Весникот Jerusalem Post ја опишува менората како „направена според исклучително прецизни библиски спецификации и подготвена за непосредна употреба доколку се појави потреба.^[35] Менората се состои од еден талент (толкувано како 45 кг) 24-каратно чисто злато, изработено од еден блок чисто злато, со украси засновани на приказот на оригиналот на Титовиот славолак и толкување на соодветните верски текстови од страна на Институтот за храмови.

Во други култури

Во Источната православна црква, зачувана е употребата на менора, која секогаш стои на олтарот или зад него во светилиштето.^[36] Иако може да се користат свеќи, традиционалната практика е да се користи маслиново масло на свеќник со седум светилки. Постојат различни литургиски практики и обично сите седум светилки се палат за богослужба, иако понекогаш само централните три се палат за помали церемонии. Ако црквата нема светилиште, централната светилка од седумте кандила може да остане запалена како вечен пламен.

Кинара, како и менората, е свеќник со седум гранки поврзан со афроамериканскиот празник Кванза. Секој ден од еднонеделната прослава се пали по една свеќа, на сличен начин како на ханукија за време на Ханука.

Во таоизмот, постои светилка со седум ѕвезди, qi xing deng七星燈. Тоа е маслена светилка со седум гранки или светилки и ги претставува седумте ѕвезди на Големата Мечка.^[37] Оваа светилка е задолжителна за сите таоистички храмови и никогаш не се гаси. Во текот на првите 9 дена од празникот за 9-тиот месечев месец, може да се запали и маслена светилка со девет поврзани светилки во чест на Големата Мечка и две други ѕвезди, заеднички познати како Деветте царски ѕвезди. Овие ѕвезди се претставени со синовите на божицата на сонцето Доу Му, кои биле наречени таоистичко тројство (Три чисти) за да ги чуваат книгите на животот и смртта на човештвото. Светилките го претставуваат осветлувањето на 7-те ѕвезди, а нивното палење треба да му ги прости гревовите на човекот и во исто време да му го продолжи животот.

Менората во уметноста

• Споменик на депортираните Евреи од Битола

Галерија

• 
  Цртеж од молитвеник што ја прикажува светлината на менората, 1738, од збирката на Националната библиотека на Израел
• 
  На оваа француска графика од 1806 година, жената со менора ги претставува Евреите кои ги еманципирал Наполеон Бонапарт
• 
  Кипа и менора од збирката на Хари С. Труман
• 
  Менора од Шпанија во сефардски стил
• 
  Менора на знамето на Христовата црква (Iglesia ni Cristo), Филипини
• 
  Фреј Хуан Ричи (1600–1681), скица на менора според описот во Егзодусот, без датум. Biblioteca Statale del Monumento Nazionale di Monte Cassino, cod. 469, fol. 199v
• 
  Илустрација на менора објавена во Acta Eruditorum, 1709