Шах

Шах — спортска игра на квадратна табла за двајца играчи. Таблата е поделена на осум редови и осум колони, и има 64 полиња кои се наизменично темни и светли (често се вели „црни“ и „бели“). Името на играта потекнува од истоимениот персиски збор („شاه‎“) што значи „крал“.

Шах
Шаховските фигури Од лево, бел крал, црни топ и дама, бел пешак, црн коњ и бел ловец.
Играчи	2
Возраст	од 6 нагоре
Време на подготовка	10–60 секунди
Времетрање на играта	30 секунди-7 часа
Комплексност на правилата	средна
Стратешка длабочина	висока
Случаен елемент	нема
Потребна вештина	Тактика, Стратегија

Историја на шахот

Главна статија: Историја на шахот

Партија шах со живи фигури, Битола 1924. Слика на браќа Манаки

Не постојат сигурни податоци за времето на настанување. Најверојатно играта се појавила пред повеќе од 2000 години. При археолошките ископувања во Узбекистан биле најдени две фигури изработени од слонова коска, идентификувани како шаховски фигури, а датирани во времето на владеење на царот Хувишке (II век).

Во V век во Индија настала посебна врста на воена игра на дрвена плоча која на санскрит го носи називот „чатуранга“, а што значи четвороделен. Чатуранга, далечниот предок на денешниот шах, била игра која го одразувала поредокот на тогашната индиска војска, а која ја сочинувале 4 рода: пешадија, коњица, слонови и борни коли, а во средината се наоѓа раџа (крал) и неговиот советник мантрин (денешна кралица). Движењето на фигурите се одредувало со фрлање на коцка. Во VI век играта била прифатена од Персиците („чатранг“), а од нив ја презеле во VII век Арапите и нарекувајќи ја „шатранџ“, во IX век ја пренеле во Шпанија. Според некои истражувачи, шахот води потекло од Кина или Средна Азија.

Во новиот век била создадена легендата според која шаховската игра се припишува на грчкиот јунак Паламед. Според легендата тој ја измислил играта за време на тројанската војна за да ја разбие досадата во текот на десетгодишната опсада. Сигурно е дека Грците и Римјаните не го познавале шахот.

Воена симболика на фигурите

Шаховските фигури, освен кралот и кралицата, ги симболизираат четирите рода на војската: пешадија, коњица, слонови и бојни коли. Таа симболика во преводите на разни јазици со текот на времето се изгубила.

Пионот или пешакот во германскиот е „der Bauer“ („селанец“), во англискиот — „pawn“, збор кој потекнува, преку англонормандскиот и францускиот, од латинскиот „pedon“, што значи „војник припадник на пешадија“.

Фигурата „коњаник“ (или витез) сѐ уште така се нарекува во англискиот јазик. Во рускиот јазик е коњ, во хрватски јазик — „skakač“, а во македонски се користи коњ или скокач.

Индиската фигура која го симболизира слонот, во Русија и денес се нарекува слон. Во Германија е „der Läufer“, што значи „тркач“. Во македонскиот јазик се користи терминот „ловец“ или пак „лауфер“, а во англискиот — „bishop“ („бискуп“), можеби поради сличноста на формата со бискупската капа.

Борната кола, чиј стар назив бил „кула“, а се однесувал на дрвената кула која се користела при опсадите, денес, веројатно како промена во техниката на војувањето, е заменета со топ.

Кралот, персиски „шах“, и го дал името на играта. До кралот стои фигура која на персиски се нарекува „ферз“, што значи „канцелар“ или „везир“. Овој назив се користи и во Русија. Во Европа ферз го сменил полот и се претворил во кралица или дама.

Легенда

Една легенда ја поврзува шаховската табла со т. н. геометриски ред, чии својства будат восхит.

„Некогаш одамна си живеел еден цар по име Шерам кој сакал да го награди скромниот математичар Сеса за откритието на шаховската табла, па му рекол да бара што сака. Сеса рекол: Сакам да ми дадете за првото поле на таблата 1 зрно жито, за второто поле, 2 зрна жито, за третото 4, за четвртото 8 и така за секое следно двапати повеќе зрна од претходното поле. Царот се изненадил и рекол: Зарем само толку, па веднаш после ручекот ќе ја добиеш својата вреќа со жито. Но, царските математичари сметале два дена, за да на крајот пресметаат колку зрна жито требало да му се предадат на Сеса, а тој број изнесувал: 18 446 744 073 709 551 615. Царот се замислил бидејќи математичарите му соопштиле дека толку жито нема царството во залиха. По долго размислување царот го повикал Сеса и му рекол: Драг човеку јас не сакам да те излажам ни за едно зрно, па затоа ти својата награда ќе ја броиш заедно со моите слуги. Откако го слушнал тоа на Сеса му станало непријатно и почнал да се извинува дека има итна работа, дека сестра му на другиот крај од царството е пред пораѓање, а мажот и умрел, на што царот се насмевнал и му дал богата награда, за да го шири гласот по светот за милостивоста на царот Шерам“.

Правила на играта

Главна статија: Шаховски правила

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Почетните позиции на фигурите

Име	Буква	Слика
Пион	P
Коњ	N
Ловец	B
Топ	R
Кралица	Q
Крал	K

Резултатот во шаховската игра зависи исклучиво од вештината на играчот, а воопшто не зависи од среќата. Играчите најизменично влечат потези со цел да го матираат противникот. Правилата на денешниот шах се разликуваат од арапскиот шатранџ. Таблата и фигурите се еднакви, но правилата за движење се поинакви.

Секој играч започнува со 16 фигури: крал (1), кралица (1), топ (2), коњ (2), ловец (2) и пион/пешак (8). Еден играч игра со светли, односно бели фигури, а другиот со црни фигури, најизменично придвижувајки ги своите фигури, при што белиот има право на прв потег. Целта на играта е да се доведе противникот во позиција на шах-мат (шах-мат значи мртов крал). Шах-мат е ситуација кога кралот е нападнат и нема начин да се заштити или да се придвижи кон поле кое не е нападнато. Кога противникот е матиран, партијата се завршува со победа над противникот. Покрај шах-мат, кога е познат победникот, партијата може да заврши и со реми или пат позиција, кога резултатот е нерешен.

Пат е ситуација кога еден од играчите кој е на потег не може да помрдне ниту една фигура.

Реми е ситуација кога ниту еден играч не може да даде мат на другиот играч, најчесто поради недостаток на фигури, или кога двајцата играчи ќе проценат дека не можат да го надиграат противникот. По таквата проценка се договара реми и се запишува 1/2:1/2, односно се дели бодот.

Некогаш постоело правило во случај на пат или реми да се смета дека двајцата играчи изгубиле, но со одлука на ФИДЕ решено е бодот да се дели.

Шаховски запис

Главна статија: Шаховски запис

Во општа употреба за бележење на шаховските партии и позиции денес е т.н. алгебарски запис. Таа првпат се појавила во еден француски ракопис од 1173 г., но во широка употреба е од XIX век. Во 1981 г. ФИДЕ ја воспоставил како стандард. Во земјите на англофонската област сѐ уште понекогаш се користи т. н. описен запис.

Сегашни најдобри играчи

Најдобро рангирани шахисти

Според рејтинг списокот на ФИДЕ, за периодот април-јуни 2007 најдобро рангирани шахисти се:

1. Вишванатан Ананд	2786	Индија
2. Веселин Топалов	2772	Бугарија
3. Владимир Крамник	2772	Русија
4. Александер Морозевич	2762	Русија
5. Левон Арониан	2759	Ерменија
6. Шахријар Мамедјаров	2757	Азербејџан
7. Тејмур Раџабов	2747	Азербејџан
8. Петер Леко	2738	Унгарија
9. Петер Свидлер	2736	Русија
10. Мајкл Адамс	2734	Англија

Најдобро рангирани шахистки

Според рејтинг списокот на ФИДЕ за периодот април-јуни 2007 најдобро рангирани се:

1. Јудит Полгар	2711	Унгарија
2. Хампи Конеру	2548	Индија
3. Александра Костенјук	2540	Русија
4. Пиа Кремлинг	2520	Шведска
5. Хсу Јухуа	2517	Кина
6. Маја Чибурданидзе	2504	Грузија
7. Антоанета Стефанова	2502	Бугарија
8. Косинчева Татјана	2489	Русија
9. Хоан Тан Транг	2487	Унгарија
10. Жу Чен	2483	Катар

Македонски шахисти

Според рејтинг списокот на ФИДЕ најдобро рангирани македонски шахисти за периодот април-јуни 2007 се:

1. Никола Митков	2544	Македонија
2. Владимир Георгиев	2540	Македонија
3. Трајче Недев	2523	Македонија
4. Звонко Станојоски	2504	Македонија
5. Александар Чоловиќ	2463	Македонија
6. Влатко Богдановски	2429	Македонија
7. Драгољуб Јаќимовиќ	2427	Македонија
8. Орце Данчевски	2419	Македонија
9. Никола Васовски	2417	Македонија
10. Марјан Митков	2401	Македонија

Список на светски шампиони во шах

„Неофицијални“ но широко признати шампиони (предшампионско доба):

• Реј Лопес де Сегура, Шпанија, ~ 1560
• Паоло Бои и Леонардо да Кутри, Италија, ~ 1575
• Алесандро Салвио, Италија, ~ 1600
• Џоакино Греко, Италија, ~ 1620
• Легал де Кермер, Франција, ~ 1730–1747,
• Франсоа-Андре Филидор, Франција, ~ 1747–1795
• Елександр Дешапеј, Франција, ~ 1800–1820
• Луј де ла Бурдоне, Франција, ~ 1820–1840
• Хауард Стонтон, Англија, 1843–1851
• Адолф Андерсен, Германија, 1851–1858
• Пол Морфи, САД, 1858–1859
• Адолф Андерсен, Германија, 1858–1866
• Вилхелм Штајниц, Австрија, 1866–1886

„Официјални“ шампиони:

• Вилхелм Штајниц, Австрија/САД, 1886–1894
• Емануел Ласкер, Германија, 1894–1921
• Хосе Раул Капабланка, Куба, 1921–1927
• Александар Аљехин, Русија/Франција, 1927–1935, 1937–1946
• Макс Еве, Холандија, 1935–1937
• Михаил Ботвиник, СССР, 1948–1957, 1958–1960, 1961–1963
• Василиј Смислов, СССР, 1957–1958
• Михаил Таљ, СССР, 1960–1961
• Тигран Петросјан, СССР, 1963–1969
• Борис Спаски, СССР, 1969–1972
• Роберт Фишер, САД, 1972–1975
• Анатолиј Карпов, СССР, 1975–1985
• Гари Каспаров СССР/Русија, 1985–1993
• Анатолиј Карпов, Русија, 1993–1999
• Александар Халифман, Русија, 1999–2000
• Вишванатан Ананд, Индија, 2000–2002
• Руслан Пономарјов, Украина, 2002–2004
• Рустам Касимџанов, Узбекистан, 2004–2005
• Веселин Топалов, Бугарија, 2005
• Владимир Крамник, Русија, 2006 до денес.

„Неофицијални“ но широко признати светски шампиони:

• Гари Каспаров, Русија, 1993–2000
• Владимир Крамник, Русија, 2000–2006

Список на светски шампионки во шах

• Вера Менчик, Велика Британија, 1927–1944
• Људмила Реденко, СССР, 1950–1953
• Елисавета Бикова, СССР, 1953–1956, 1958–1962
• Олга Рубцова, СССР, 1956–1958
• Нона Гаприндашвили, СССР, 1962–1978
• Маја Чибурданидзе, СССР, 1978–1991
• Ксие Јун, Кина, 1991–1996, 1999–2000
• Жужа Полгар, Унгарија, 1996–1999
• Жу Чен, Кина, 2001–2004
• Антоанета Стефанова, Бугарија, 2004 до 2006
• Хсу Јухуа, Кина, 2006

Шахот како тема во уметноста и во популарната култура

• „Партија шах“ - песна од поемата на Томас Стернс Елиот, „Пуста земја“ од 1922 г.^[1][2]
• „Шах-мат“ - кус расказ на македонскиот писател Драган Георгиевски од 2013 г.^[3]
• „Шах“ — песна на македонскиот писател Славко Јаневски од 1967 година.^[4]
• „Потез“ — расказ на македонскиот писател Блаже Конески од 1955 година.^[5]
• „Шах“ — песна на македонскиот поет Васил Куноски.^[6]
• „Малите шахисти“ — песна на македонскиот поет Живко Ризовски од 1995 година.^[7]
• „Можеше да биде и реми“ — краток расказ на македонскиот писател Гето Руди.^[8]

Поврзано

• Шаховски правила
• Шаховска стратегија
• Шаховска тактика
• Шаховска олимпијада