Pergamon

Pergamon jew Pergamum (/ˈpɜːrɡəmən/ jew /ˈpɜːrɡəmɒn/; bil-Grieg Antik: Πέργαμον), magħrufa wkoll bħala Pergamos (Πέργαμος) bil-Grieg modern^[1], kienet belt Griega antika sinjura u setgħana f'Mysia. Tinsab 26 kilometru mill-kosta moderna tal-Baħar Eġew fuq promontorju, fuq in-naħa tat-Tramuntana tax-xmara Caicus (illum il-ġurnata magħrufa bħala Bakırçay) u fil-Majjistral tal-belt moderna ta' Bergama, it-Turkija.

Il-fdalijiet tal-belt antika ta' Pergamon

Matul il-perjodu Ellenistiku, saret il-belt kapitali tar-Renju ta' Pergamon fil-281-133 Q.K. taħt id-dinastija Attalida, li ttrasformatha f'wieħed miċ-ċentri kulturali ewlenin tad-dinja Griega. Bosta fdalijiet tal-monumenti tagħha għadhom viżibbli, speċjalment il-kapulavur tal-Artal ta' Pergamon.^[2] Pergamon kienet l-iżjed waħda fit-Tramuntana fost is-seba' knejjes tal-Asja kkwotati fil-Ktieb tar-Rivelazzjonijiet tat-Testment il-Ġdid.^[3]

Il-belt hija ċċentrata fuq mesa (għolja) tal-andesit f'għoli ta' 335 metru li kienet tifforma l-akropoli tagħha. Din l-għolja tinżel f'daqqa lejn in-naħat tat-Tramuntana, tal-Punent u tal-Lvant, iżda tliet artijiet imtarrġin naturali fuq in-naħa tan-Nofsinhar jipprovdu rotta lejn il-quċċata. Lejn il-Punent tal-akropoli, ix-xmara Selinus (illum il-ġurnata magħrufa bħala Bergamaçay) tgħaddi minn ġol-belt, filwaqt li x-xmara Ketios (illum il-ġurnata magħrufa bħala Kestelçay) tgħaddi qribha lejn il-Lvant.

Pergamon tniżżlet fil-Lista ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2014.^[4]

Pożizzjoni

L-akropoli ta' Pergamon

Pergamon tinsab fit-tarf tat-Tramuntana tal-pjanura ta' Caicus fir-reġjun storiku ta' Mysia fil-Majjistral tat-Turkija. Ix-xmara Caicus tinżel mill-muntanji u mill-għoljiet tal-madwar f'dan il-punt u l-fluss tagħha jserrep f'għamla ta' U wiesgħa lejn il-Lbiċ. Taħt il-katina muntanjuża lejn it-Tramuntana, bejn ix-xmajjar Selinus u Cetius, hemm l-għolja li fuqha tinsab Pergamon, f'għoli ta' 335 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar. Is-sit jinsab 26 kilometru biss mill-baħar, iżda l-pjanura ta' Caicus ma tiftaħx lejn il-baħar, peress li l-fluss huwa mblukkat bil-muntanja Karadağ. B'riżultat ta' dan, iż-żona għandha karattru ta' belt fuq ġewwa ferm mill-baħar. Fiż-żminijiet Ellenistiċi, ir-raħal ta' Elaia fil-bokka tax-xmara Caicus kienet isservi ta' port għal Pergamon. Il-klima hija Mediterranja b'perjodu niexef minn Mejju sa Awwissu, xi ħaġa pjuttost komuni tul il-kosta tal-Punent tal-Asja Minuri.^[5]

Il-wied ta' Caicus, fil-biċċa l-kbira tiegħu, huwa magħmul minn blat vulkaniku, b'mod partikolari l-andesit, u l-għolja ta' Pergamon hija magħmula b'dan il-blat vulkaniku. L-għolja hija wiesgħa madwar kilometru u twila madwar 5.5 kilometri mit-Tramuntana san-Nofsinhar. Tikkonsisti minn bażi wiesgħa u twila, u quċċata relattivament żgħira li tifforma l-parti ta' fuq tal-belt. In-naħa li tħares lejn ix-xmara Cetius hija rdum wieqaf, filwaqt li n-naħa li tħares lejn ix-xmara Selinus hija kemxejn imħarbta. Fuq in-naħa tat-Tramuntana, il-blat jifforma medda tal-blat wiesgħa 70 metru. Lejn ix-Xlokk ta' din il-medda, li hija magħrufa bħala l-"Ġnien tar-Reġina", l-għolja tilħaq il-quċċata tagħha u tinżel ħesrem lejn il-Lvant. Il-parti ta' fuq tal-belt testendi għal 250 metru oħra lejn in-Nofsinhar, iżda tibqa' dejqa ħafna, b'wisa' ta' 150 metru biss. Fin-naħa tan-Nofsinhar tagħha, l-għolja tinżel gradwalment lejn il-Lvant u n-Nofsinhar, u titwessa' għal madwar 350 metru, imbagħad tinżel sal-pjanura lejn il-Lbiċ.^[6]

Storja

Żmien Pre-Ellenistiku

Munita ta' Orontes, b'Satrap Akemenid ta' Mysia (inkluż Pergamon), Adramyteion. Għall-ħabta tat-357-352 Q.K.

L-insedjament ta' Pergamon jista' jiġi individwat saħansitra fil-perjodu Arkajku, bis-saħħa ta' sejbiet arkeoloġiċi mudesti, speċjalment frammenti ta' bċejjeċ tal-fuħħar importati mill-Punent, b'mod partikolari mil-Lvant tal-Greċja u l-Korinzja, li jmorru lura għall-aħħar tas-seklu 8 Q.K.^[7] L-abitazzjoni iktar bikrija fi Żmien il-Bronż ma tistax tintwera bl-evidenza, għalkemm instabu xi għodod tal-ġebel ta' Żmien il-Bronż fiż-żona tal-madwar.^[8]

L-iżjed darba li Pergamon tissemma minn kmieni fis-sorsi letterarji hija fl-Anabasis ta' Xenophon, peress li l-marċ tal-Għaxart Elef taħt il-kmand ta' Xenophon intemmet f'Pergamon fl-400/fit-399 Q.K.^[9] Xenophon, li jsejjaħ il-belt Pergamos, ċeda l-kumplament tat-truppi Griegi tiegħu (xi 5,000 raġel skont Dijodoru) lil Thibron, li kien qed jippjana spedizzjoni kontra s-satrapi Persjani Tissaphernes u Pharnabazus, f'dan il-post f'Marzu 399 Q.K. F'dan iż-żmien, Pergamon kienet sjieda tal-familja ta' Gongylos mill-Eretrija, Grieg li kien iżomm mal-Imperu tal-Akemenidi li kien stkenn fl-Asja Minuri u kiseb it-territorju ta' Pergamon minn Xerxes I, u Xenophon ġie ospitat mill-armla tiegħu Hellas.^[10]

Fit-362 Q.K., Orontes, is-satrap ta' Mysia, ibbaża r-rewwixta tiegħu kontra l-Imperu Persjan f'Pergamon, iżda tilef bil-kbir.^[11] Taħt Alessandru l-Kbir biss, Pergamon u ż-żona tal-madwar irnexxielhom jeħilsu mill-kontroll Persjan. Hemm ftit traċċi tal-belt pre-Ellenistika, peress li fil-perjodu ta' wara, it-territorju nbidel sew, u l-kostruzzjoni ta' artijiet imtarrġin wesgħin involviet it-tneħħija ta' kważi l-istrutturi bikrin kollha. Partijiet mit-Tempju ta' Atena, kif ukoll il-ħitan u l-pedamenti tal-artal fis-santwarju ta' Demeter imorru lura għas-seklu 4.

Żmien Ellenistiku

Mappa ta' Pergamon fil-188 Q.K.

Lysimachus, ir-Re ta' Traċja, ħa r-riedni f'idejh fit-301 Q.K., iżda ftit wara l-logutenent tiegħu Philetaerus kabbar il-belt, ir-renju ta' Traċja sfaxxa fil-281 Q.K. u Philetaerus sar mexxej indipendenti, u stabbilixxa d-dinastija tal-Attalidi. Il-familja tiegħu mexxiet fuq Pergamon mill-281 sal-133 Q.K.: Philetaerus 281-263; Eumenes I 263-241; Attalus I 241-197; Eumenes II 197-159; Attalus II 159-138; u Attalus III 138-133. Id-dominju ta' Philetaerus kien limitat għaż-żona madwar il-belt stess, iżda Eumenes I rnexxielu jespandi ż-żona ferm. B'mod partikolari, wara l-Battalja ta' Sardis fil-261 Q.K. kontra Antijoke I, Eumenes irnexxielu jaħkem iż-żona sal-kosta u ftit 'il ġewwa mhux ħażin. B'hekk il-belt saret iċ-ċentru ta' renju territorjali, iżda Eumenes ma ħax it-titlu rjali. Fil-238 is-suċċessur tiegħu Attalus I rebaħ kontra l-Galatej, li Pergamon kienet tħallashom it-taxxi taħt Eumenes I.^[12] Minn dak iż-żmien 'il quddiem Attalus iddikjara lilu nnifsu mexxej tar-renju indipendenti għalkollox ta' Pergamene, li laħaq il-qofol tal-poter tiegħu u tal-kobor territorjali tiegħu fil-188 Q.K.

Ras kbira tal-irħam, x'aktarx ta' Attalus I, mill-bidu tar-renju ta' Eumenes II

L-Attalidi saru wħud mill-iżjed sostenituri leali ta' Ruma fid-dinja Ellenistika. Taħt Attalus I (241-197 Q.K.), saru alleati ma' Ruma kontra Filippu V tal-Maċedonja, matul l-ewwel u t-tieni Gwerer ta' Maċedonja (ir-reġjun attwali fil-Greċja u l-Maċedonja ta' Fuq). Fil-Gwerra bejn ir-Rumani u s-Selewċidi kontra r-re tas-Selewċidi Antijoke III, Pergamon ingħaqdet mal-koalizzjoni tar-Rumani u ġiet ippremjata bi kważi d-dominji kollha li qabel kienu tas-Selewċidi fl-Asja Minuri fil-Paċi ta' Apamea fil-188 Q.K. Eumenes II appoġġa r-Rumani mill-ġdid, kontra Perseus tal-Maċedonja, fit-Tielet Gwerra tal-Maċedonja, iżda r-Rumani ma taw l-ebda premju lil Pergamon għal din ir-rebħa. Abbażi ta' għajdut li Eumenes kien daħal f'negozjati ma' Perseus matul il-gwerra, ir-Rumani ppruvaw jissostitwixxu lil Eumenes II b'Attalus II, iżda dan tal-aħħar irrifjuta. Wara dan, Pergamon tilfet l-istatus privileġġat li kellha mar-Rumani u ma ngħatat l-ebda territorju mingħandhom.

Immaġni ta' Philetaerus fuq munita tar-renju ta' Eumenes I

Minkejja dan, taħt l-aħwa Eumenes II u Attalus II, Pergamon laħqet il-qofol tagħha u reġgħet inbnet fuq skala monumentali. Sal-188 Q.K., ma kinitx kibret b'mod sinifikanti mill-istabbiliment tagħha min-naħa ta' Philetaerus, u kienet tkopri madwar 21 ettaru. Wara dik is-sena, inbena sur ġdid enormi mal-belt, twil erba' kilometri u li jħaddan żona ta' madwar 90 ettaru.^[13] L-għan tal-Attalidi kien li joħolqu t-tieni Ateni, ċentru kulturali u artistiku tad-dinja Griega. Huma mmudellaw mill-ġdid l-Akropoli ta' Pergamon wara l-Akropoli ta' Ateni. Għadhom jeżistu dokumenti epigrafiċi li juru kif l-Attalidi appoġġaw it-tkabbir tal-irħula billi kienu jibagħtu artiġjani tas-sengħa u billi kienu jagħtu rimessa tat-taxxi. Kienu jippermettu lill-bliet Griegi fid-dominji tagħhom iżommu indipendenza nominali. Kienu jibagħtu rigali lil siti kulturali Griegi bħal Delphi, Delos, u Ateni. Il-Librerija ta' Pergamon kienet rinomata bħala t-tieni biss wara l-Librerija ta' Lixandra. Pergamon kienet ukoll ċentru li kien qed jiffjorixxi permezz tal-produzzjoni tal-parċmini (it-terminu stess joriġina minn pergamenos, li tfisser "minn Pergamon"), li kienu jintużaw fl-Asja Minuri ferm qabel l-istabbiliment tal-belt. Il-ġrajja li l-parċmina ġiet ivvintata miċ-ċittadini ta' Pergamon minħabba li t-Tolomej f'Lixandra, l-Eġittu, kellhom monopolju fuq il-produzzjoni tal-papir mhijiex vera.^[14] Iż-żewġ aħwa Eumenes II u Attalus II wrew l-iżjed karatteristika distintiva tal-Attalidi: sens kbir ta' familja mingħajr rivalità jew intriċċi; xi ħaġa pjuttost rari fost id-dinastiji Ellenistiċi.^[15] Eumenes II u Attalus II (li kellu l-epitet "Philadelphos" - "dak li jħobb lil ħuh") ġew saħansitra mqabbla mal-aħwa mitiċi ta' Cleobis u Biton.^[16]

Il-ħitan tal-belt ta' Pergamon

Meta Attalus III miet mingħajr werriet fil-133 Q.K., huwa ħalla l-belt kollha ta' Pergamon lil Ruma. Dan ġie sfidat minn Aristonicus li saħaq li kien ħu Attalus III u mexxa rewwixta armata kontra r-Rumani bl-għajnuna ta' Blossius, filosfu Stojku famuż. Għal xi żmien gawda suċċess, wara li rebaħ u qatel lill-konslu Ruman P. Licinius Crassus u l-armata tiegħu, iżda tilef fil-129 Q.K. kontra l-konslu M. Perperna. Ir-renju ta' Pergamon ġie maqsum bejn Ruma, Pontus, u Cappadocia, bil-biċċa l-kbira tat-territorju tagħha li saret provinċja Rumana ġdida tal-Asja. Il-belt innifisha ġiet iddikjarata ħielsa u għal żmien qasir saret il-belt kapitali tal-provinċja, qabel ma' din ġiet ittrasferita lejn Efesu.

Żmien ir-Rumani

Mithridates VI fil-Louvre, f'Pariġi

Fit-88 Q.K., Mithridates VI Eupator għamel il-belt il-kwartieri ġenerali tiegħu fl-ewwel gwerra tiegħu kontra Ruma, fejn tilef. Fi tmiem il-gwerra, ir-Rumani rebbieħa ċaħdu lil Pergamon mill-benefiċċji kollha tagħha u mill-istatus li kellha bħala belt ħielsa. Minn dak iż-żmien 'il quddiem il-belt kellha tħallas it-taxxi u takkomoda u tissupplixxi lit-truppi Rumani, u l-proprjetà ta' bosta mill-abitanti ġiet ikkonfiskata. Il-membri tal-aristokrazija ta' Pergamon, speċjalment Diodorus Pasparus fis-snin 70 Q.K., użaw il-ġid tagħhom biex jibqa' jkollhom relazzjonijiet tajbin ma' Ruma, billi għamluha ta' donaturi għall-iżvilupp tal-belt. Bosta kitbiet onorifiċi mnaqqxin jindikaw ix-xogħol ta' Pasparus u l-pożizzjoni eċċezzjonali tiegħu f'Pergamon fi żmienu.^[17]

Pergamon xorta waħda baqgħet belt famuża u l-lussi notevoli ta' Lucullus kienu jinkludu oġġetti importati mill-belt, li kompliet tkun is-sit ta' conventus (assemblea reġjonali). Taħt Awgustu, l-ewwel setta imperjali, neokorat, li ġiet stabbilita fil-provinċja tal-Asja kienet f'Pergamon. Plinju x-Xiħ jirreferi għall-belt bħala l-iżjed importanti fil-provinċja u l-aristokrazija lokali kompliet tilħaq l-ogħla livelli tal-poter fis-seklu 1 W.K., bħal Aulus Julius Quadratus li kien konslu fl-94 u fil-105.^[18]

Pergamon fil-provinċja tal-Asja fid-90 Q.K.

Madankollu, kien biss taħt Trajanu u s-suċċessuri tiegħu li twettaq disinn u mmudellar mill-ġdid tal-belt, bil-kostruzzjoni ta' "belt ġdida" Rumana fil-bażi tal-Akropoli. Il-belt kienet l-ewwel waħda fil-provinċja li rċeviet neokorat ieħor, minn Trajanu fil-113/114 W.K. Adrijanu tella' l-belt għall-grad ta' metropoli fil-123 u b'hekk elevaha iktar mir-rivali tagħha, Efesu u Smyrna. Twettaq programm ta' bini ambizzjuż: inbnew tempji enormi, stadium, teatru, forum kbir u anfiteatru. Barra minn hekk, fil-limiti tal-belt, is-santwarju ta' Asklepju (l-alla tal-fejqan) tkabbar fi spa lussuża. Dan is-santwarju sar iktar famuż u beda jitqies bħala wieħed mill-iżjed ċentri terapewtiċi u tal-fejqan famużi fid-dinja Rumana. F'nofs is-seklu 2, Pergamon kienet waħda mill-ikbar bliet fil-provinċja, flimkien mat-tnejn l-oħra msemmija hawn fuq, u kellha madwar 200,000 abitant. Galen, l-iżjed fiżiku famuż tal-antikità apparti Ippokrate, twieled f'Pergamon u ngħata t-taħriġ bikri tiegħu fl-Asclepeion. Fil-bidu tas-seklu 3, Caracalla ta t-tielet neokorat lill-belt, iżda din kienet diġà qabdet it-triq tan-niżla. Matul il-kriżi tas-seklu 3, il-qawwa ekonomika ta' Pergamon finalment ikkrollat, peress li l-belt ġarrbet ħsarat estensivi f'terremot fil-262 u nsterqet mill-Goti ftit wara. Fl-aħħar tal-antikità, esperjenzat irkupru ekonomiku limitat.

Żmien il-Biżantini

Gradwalment il-belt baqgħet sejra għall-agħar matul l-aħħar tal-antikità, u l-qalba insedjata tagħha ċkienet sal-akropoli, li ġiet iffortifikata mill-Imperatur Kostanzu II (li rrenja fis-641-668). Fis-663/664 W.K., Pergamon inħakmet mill-Għarab għall-ewwel darba. Minħabba din it-theddida kostanti, iż-żona tal-insedjament ċkienet saċ-ċittadella, peress li kienet protetta minn ħajt oħxon sitt metri, li nbena bil-fdalijiet ta' binjiet preċedenti.^[19]

Matul nofs Żmien il-Biżantini, il-belt kienet parti mit-Tema ta' Traċja, u minn żmien Ljun VI the Wise (r. 886–912) mit-Tema ta' Samos. Il-preżenza ta' komunità Armena, x'aktarx refuġjati mill-ħakmiet tal-Musulmani, hija ddokumentata matul is-seklu 7, taħt l-Imperatur Philippikos (li rrenja fis-711-713). Fis-716, Pergamon insterqet mill-ġdid mill-armati ta' Maslama ibn Abd al-Malik. Ġiet rikostruwita u ffortifikata mill-ġdid wara li l-Għarab abbandunaw l-Assedju ta' Kostantinopli fis-717-718.^[20]

Il-belt batiet mill-attakki tas-Seljuk fil-Punent tal-Anatolja wara l-Battalja ta' Manzikert fl-1071: wara l-attakki fl-1109 u fl-1113, il-belt kważi nqerdet għalkollox u reġgħet inbniet biss mill-Imperatur Manuel I Komnenos (li rrenja fl-1143-1180) għall-ħabta tal-1170. X'aktarx li saret il-belt kapitali tat-Tema l-ġdida ta' Neokastra, stabbilita minn Manuel. Taħt Isaac II Angelos (li rrenja fl-1185-1195), is-sede lokali ġiet promossa għal veskovat metropolitan, wara li preċedentement kienet djoċesi b'suffraġju tal-Metropoli ta' Efesu.^[20]

Wara s-Serqa ta' Kostantinopli fl-1204 matul ir-Raba' Kruċjata, Pergamon saret parti mill-Imperu ta' Niċea. Meta l-Imperatur Teodoru II Laskaris (li rrenja fl-1254-1285) żar Pergamon fl-1250, huwa ra d-dar ta' Galen, iżda ra li t-teatru kien inqered u, għajr għall-ħitan li xeħet xi ftit l-attenzjoni tiegħu lejh, il-volti fuq ix-xmara Selinus biss kienu notevoli għalih. Il-monumenti tal-Attalidi u tar-Rumani kienu saru biss ftit fdalijiet misruqin sa dan iż-żmien.^[20]

Bl-espansjoni tal-bejlik tal-Anatolja, Pergamon ġiet assorbita fil-beljik ta' Karasids ftit wara l-1300, u mbagħad inħakmet mill-bejlik tal-Ottomani. Is-Sultan Ottoman Murad III ordna li żewġ urni kbar tal-alabastru jiġu ttrasportati mill-fdalijiet ta' Pergamon biex jitqiegħdu fuq żewġ naħat tan-navata fil-Hagia Sophia f'Istanbul.^[21]

Pergamon fil-mitoloġija

L-istabbiliment ta' Pergamon: il-panewijiet 49 u 50 mill-freġju ta' Telephos tal-Artal ta' Pergamon.

Pergamon, li ġiet stabbilita lura għal żmien Telephus, iben Erakle, ma tissemmiex fil-mitoloġija jew fl-epika Griega tal-perjodi arkajċi jew klassiċi. Madankollu, fiċ-Ċiklu tal-Epiċi, il-mit ta' Telephos diġà jiġi kkollegat maż-żona ta' Mysia. Huwa jiġi hemmhekk abbażi ta' oraklu sabiex ifittex lil ommu, u jsir it-tifel tar-rispett jew adottat ta' Teuthras u jiret ir-renju tiegħu ta' Teuthrania, li kien jinkludi ż-żona bejn Pergamon u l-bokka tax-xmara Caicus. Telephus irrifjuta li jipparteċipa fil-Gwerra ta' Trojja, iżda ibnu Eurypylus iġġieled mal-armata ta' Trojja. Din il-ġrajja ġiet indirizzata f'għadd ta' traġedji, fosthom Mysi ta' Aeschylus, Aleadae ta' Sofokle, kif ukoll Telephus u Auge ta' Ewripide, iżda Pergamon jidher li ma kellha l-ebda rwol fihom.^[22] L-adattament tal-mit mhijiex daqshekk loġiku.

B'hekk, minn naħa, Eurypylus li kellu jkun parti min-nisel tad-dinastija bis-saħħa tal-approprjazzjoni tal-mit, ma ssemmiex fl-innu kantat f'ġieħ Telephus fl-Asclepieion. Barra minn hekk, ma jissemma mkien iktar.^[23] Iżda ċ-ċittadini ta' Pergamon għamlu offerti lil Telephus^[24] u l-qabar ta' ommu Auge kien jinsab f'Pergamon ħdejn ix-xmara Caicus.^[25] Pergamon b'hekk iddaħħlet fiċ-ċiklu epiku ta' Trojja, u l-mexxej tagħha jingħad li kien Arkadjan li kien iġġieled ma' Telephus kontra Agamemnon meta wasal fix-xmara Caicus, bi żball ħasibha Trojja u beda jeqred it-territorju.

Min-naħa l-oħra, il-ġrajja kienet marbuta mal-istabbiliment tal-belt b'mit ieħor – dak ta' Pergamus, l-eroj li għalih issemmiet il-belt. Huwa kien parti wkoll miċ-ċiklu usa' ta' miti relatati mal-Gwerra ta' Trojja bħala n-neputi ta' Akille min-naħa ta' missieru Neoptolemus u ta' Eetion ta' Tebe min-naħa ta' ommu Andromache (il-konkubina ta' Neoptolemus wara l-mewt ta' Ettore ta' Trojja).^[26] Flimkien ma' ommu, jingħad li ħarab lejn Mysia fejn qatel il-mexxej ta' Teuthrania u semma l-belt għalih. Hemmhekk bena heroon (santwarju monumentali) għal ommu wara mewtha.^[27] F'verżjoni inqas erojka, Grynos, iben Eurypylus, semma l-belt b'ismu bħala ringrazzjament għal pjaċir li kien għamillu.^[28] Dawn il-konnessjonijiet mitiċi jidher li kienu aħħarin u mhumiex iddokumentati qabel is-seklu 3 Q.K. Ir-rwol ta' Pergamus baqa' subordinat, għalkemm ingħata xi tip ta' qima minn setta. Mill-bidu ta' Żmien ir-Rumani, l-immaġni tiegħu tidher fuq il-muniti ċiviċi u jingħad li kellu heroon fil-belt.^[29] Barra minn hekk, huwa pprovda rabta ulterjuri inġenjuża mad-dinja tal-epika ta' Omeru. Mithridates VI ġie ċċelebrat fil-belt bħala Pergamus il-ġdid.^[30]

Madankollu, għall-Attalidi, kienet kruċjali l-konnessjoni ġenealoġika ma' Erakle, peress li d-dinastiji Ellenistiċi l-oħra kollha kienu ilhom li stabbilew dawn il-konnessjonijiet:^[31] it-Tolomej oriġinaw direttament minn Erakle^[32], l-Antigonidi daħħlu lil Erakle fl-arblu tar-razza tagħhom fir-renju ta' Filippu V mhux iktar tard mill-aħħar tas-seklu 3 Q.K.^[33], u s-Selewċidi sostnew li kellhom dixxendenza minn Apollo.^[34] Dawn id-dikjarazzjonijiet kollha nsiltu minn Alessandru l-Kbir, li sostna li kellu dixxendenza minn Erakle, permezz ta' missieru Filippu II.^[35]

Fl-adattament kostruttiv tagħhom tal-mit, l-Attalidi żammew mat-tradizzjoni tad-dinastiji Ellenistiċi l-oħra iktar antiki, li leġittimaw lilhom infushom permezz ta' dixxendenza divina, u raw kif għamlu biex iżidu l-prestiġju tagħhom stess.^[36] L-abitanti ta' Pergamon komplew ma' din it-tradizzjoni b'entużjażmu u bdew isejħu lilhom infushom Telephidai (Τηλεφίδαι) u bdew jirreferu għal Pergamon stess b'reġistri poetiċi bħala l-"belt ta' Telephus" (Τήλεφις πόλις).

Storja tar-riċerka u tal-iskavi

Christian Wilberg: Żona tal-iskavi tal-Artal ta' Pergamon. Skizz tal-1879.

L-ewwel darba li Pergamon tissemma fid-dokumentazzjoni bil-miktub wara żmien il-qedem hija fis-seklu 13. Wara ż-żjara ta' Ciriaco de' Pizzicolli fis-seklu 15, iktar u iktar vjaġġaturi bdew iżuru l-belt u ppubblikaw ir-rendikonti tagħhom dwarha. Id-deskrizzjoni ewlenija hija dik ta' Thomas Smith, li żar il-Lvant fl-1668 u ttrażmetta deskrizzjoni dettaljata ta' Pergamon, li l-vjaġġaturi l-kbar tas-seklu 17 Jacob Spon u George Wheler ma rnexxielhom iżidu xejn sinifikanti iktar fir-rakkonti tagħhom.^[37]

Fl-aħħar tas-seklu 18, dawn iż-żjarat ġew imsaħħa mix-xewqa tal-istudjużi (speċjalment tal-istorja tal-qedem) ta' riċerka, li laħqet il-qofol tagħha permezz ta' Marie-Gabriel-Florent-Auguste de Choiseul-Gouffier, vjaġġatur fl-Asja Minuri u ambaxxatur Franċiż għas-Sublime Porte f'Istanbul mill-1784 sal-1791. Fil-bidu tas-seklu 19, Charles Robert Cockerell fassal rendikont dettaljat u Otto Magnus von Stackelberg pinġa skizzi importanti.^[38] Deskrizzjoni xierqa f'diversi paġni bil-pjanti, bl-elevazzjonijiet, u bil-veduti tal-belt u tal-fdalijiet tagħha ġiet prodotta għall-ewwel darba minn Charles Texier meta ppubblika t-tieni volum ta' Description de l’Asie mineure (Deskrizzjoni tal-Asja Minuri).^[39]

L-Agora t'Isfel fl-1902, matul l-iskavi.

Fl-1864/1865, l-inġinier Ġermaniż Carl Humann żar Pergamon għall-ewwel darba. Għall-kostruzzjoni tat-triq minn Pergamon sa Dikili li kien ħejja x-xogħol tal-ippjanar u l-istudji topografiċi, huwa rritorna fl-1869 u beda jiffoka b'mod intensiv fuq il-legat tal-belt. Fl-1871, huwa organizza spedizzjoni żgħira hemmhekk taħt it-tmexxija ta' Ernst Curtius. Bħala riżultat ta' din l-investigazzjoni qasira iżda intensiva, ġew skoperti żewġ frammenti ta' freġju kbir u dawn ġew ittrasportati lejn Berlin għal analiżi dettaljata, fejn qanqlu l-interess, iżda mhux wisq. Mhuwiex ċar min ikkollega dawn il-frammenti mal-Artal il-Kbir f'Pergamon imsemmi minn Lucius Ampelius.^[40] Madankollu, meta l-arkeologu Alexander Conze ħa f'idejh it-tmexxija tad-dipartiment tal-iskultura antika fil-Mużewijiet Irjali ta' Berlin, malajr beda programm għall-iskavi u għall-protezzjoni tal-monumenti b'rabta mal-iskultura, li kienu ssuspettati li kienu jinkludu l-Artal il-Kbir.^[41]

Bħala riżultat ta' dawn l-isforzi, Carl Humann, li kien wettaq skavi ta' livell baxx f'Pergamon fis-snin ta' qabel u li kien skopra pereżempju l-kitba mnaqqxa fuq l-arċitravu tat-Tempju ta' Demeter fl-1875, ġie inkarigat bit-twettiq tax-xogħol fiż-żona tal-artal ta' Żeus fl-1878, fejn kompla jaħdem sal-1886. Bl-approvazzjoni tal-Imperu Ottoman, ir-riljievi skoperti hemmhekk ġew ittrasportati lejn Berlin, fejn infetaħ għalihom il-Mużew ta' Pergamon fl-1907. Ix-xogħol tkompli minn Conze, li mmira lejn l-iżjed esponiment u investigazzjoni kompluti possibbli tal-belt u taċ-ċittadella storiċi. Huwa ġie segwit mill-istoriku arkitettoniku Wilhelm Dörpfeld mill-1900 sal-1911, li kien responsabbli għall-iżjed skoperti importanti. Taħt it-tmexxija tiegħu ħarġu fid-dieher l-Agora t'Isfel, id-Dar ta' Attalos, il-Gymnasion, u s-Santwarju ta' Demeter.

L-iskavi ġew interrotti mill-Ewwel Gwerra Dinjija u tkomplew biss fl-1927 taħt it-tmexxija ta' Theodor Wiegand, li baqa' fil-post jagħmel dan ix-xogħol sal-1939. Huwa kkonċentra fuq skavi ulterjuri tal-belt ta' fuq, tal-Asklepieion, u tas-Sala l-Ħamra. It-Tieni Gwerra Dinjija wkoll ikkawżat pawża fix-xogħol f'Pergamon, li damet sal-1957. Mill-1957 sal-1968, Erich Boehringer ħadem fuq l-Asklepieion b'mod partikolari, iżda wettaq ukoll xogħol importanti fuq il-belt t'isfel kollha kemm hi u wettaq xogħol ta' stħarriġ, li żied l-għarfien dwar il-kampanja madwar il-belt. Fl-1971, wara waqfa qasira, Wolfgang Radt kien is-suċċessur tiegħu fit-tmexxija tal-iskavi u xeħet l-enfasi tar-riċerka fuq il-binjiet residenzjali ta' Pergamon, iżda wkoll fuq kwistjonijiet tekniċi, bħas-sistema ta' ġestjoni tal-ilma tal-belt li kienet issostni popolazzjoni ta' 200,000 ruħ fl-aqwa tagħha. Huwa wettaq ukoll proġetti ta' konservazzjoni li kienu ta' importanza vitali għaż-żamma tal-fdalijiet materjali ta' Pergamon. Mill-2006, it-tmexxija tal-iskavi għaddiet f'idejn Felix Pirson.^[42]

Il-biċċa l-kbira tas-sejbiet mill-iskavi ta' Pergamon qabel l-Ewwel Gwerra Dinjija ttieħdu lejn il-Mużew ta' Pergamon f'Berlin, b'parti żgħira li marret lejn il-Mużew tal-Arkeoloġija ta' Istanbul wara li nfetaħ fl-1891. Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, infetaħ il-Mużew ta' Bergama, li rċieva s-sejbiet kollha li ġew skoperti wara l-ftuħ tiegħu.

Infrastruttura u abitazzjonijiet

Pergamon hija eżempju tajjeb ta' belt li kibret b'mod ippjanat u kkontrollat. Philetairos ittrasforma lil Pergamon minn insedjament arkajku f'belt iffortifikata. Hu jew is-suċċessur tiegħu Attalos I bnew ħitan madwar il-belt ta' fuq kollha, inkluż il-promontorju fin-Nofsinhar, l-agora ta' fuq u wħud mill-abitazzjonijiet – iktar abitazzjonijiet x'aktarx li kienu jinsabu 'l barra minn dawn il-ħitan. Minħabba t-tkabbir tal-belt, tkabbru wkoll it-toroq, u l-belt ġiet monumentalizzata.^[43] Taħt Attalos I saru xi bidliet minuri fil-belt ta' Philetairos.^[44] Matul ir-renju ta' Eumenes II u Attalos II, kien hemm tkabbir sostanzjali tal-belt.^[45] Inħoloq network ġdid ta' toroq u nbnew ħitan ġodda tal-belt flimkien ma' daħla monumentali fin-Nofsinhar tal-Akropoli msejħa d-Daħla ta' Eumenes. Il-ħitan, b'bosta daħliet, issa kienu mdawra mal-għolja kollha, mhux biss mal-belt ta' fuq u ż-żona ċatta lejn il-Lbiċ sax-xmara Selinus. Inbnew bosta binjiet pubbliċi, kif ukoll suq ġdid fin-Nofsinhar tal-Akropoli u gymnasion ġdid fil-Lvant. Ix-xaqliba tax-Xlokk u x-xaqliba kollha tal-Punent tal-għolja issa kienu insedjati u miftuħa bit-toroq.

Il-pjanta ta' Pergamon ġiet affettwata minn kemm kien wieqaf is-sit. B'hekk, it-toroq kellhom jinkludu lilwiet iduru fuq xulxin, biex wieħed seta' jasal sal-quċċata tal-għolja bil-kumdità kollha u malajr kemm jista' jkun. Għall-kostruzzjoni tal-binjiet u għall-istabbiliment tal-agori, kellu jsir xogħol estensiv fuq wiċċ l-irdum u l-art kellha tiġi mtarrġa. Konsegwenza tat-tkabbir tal-belt kienet il-kostruzzjoni ta' binjiet ġodda fuq oħrajn iktar antiki, peress li ma kienx hemm biżżejjed spazju.

B'mod separat, fi Żmien ir-Rumani nbniet ukoll żona ġdida, b'belt ġdida għalkollox fil-Punent tax-xmara Selinus, bl-infrastruttura kollha meħtieġa, inkluż banjijiet, teatri, stadia, u santwarji. Din il-belt Rumana ġdida setgħet tespandi mingħajr l-ebda swar ixekkluha minħabba l-assenza ta' theddidiet esterni.

Abitazzjonijiet

Ġeneralment, il-biċċa l-kbira tad-djar Ellenistiċi f'Pergamon kienu stabbiliti b'bitħa ċentrali żgħira bejn wieħed u ieħor kwadra, bi kmamar fuq naħa waħda jew fuq żewġ naħat tad-djar. Il-kmamar prinċipali spiss kienu żviluppati fuq żewġ sulari fuq in-naħa tat-Tramuntana tal-bitħa. Passaġġ wiesa' jew mogħdija bil-kolonni fuq in-naħa tat-Tramuntana tal-bitħa spiss kienu jagħtu fuq spazji miftuħa, li kienu jagħtu aċċess għall-kmamar l-oħra. Arranġament eżatt mit-Tramuntana għan-Nofsinhar tal-belt ma kienx possibbli minħabba s-sitwazzjoni topografika u l-kostruzzjoni iktar bikrija. B'hekk id-daqs u l-arranġament tal-kmamar kien ivarja minn dar għall-oħra. Mhux iktar tard minn żmien Philetairos, din it-tip ta' abitazzjoni kienet komuni u saret iktar mifruxa maż-żmien, iżda mhux universali. Xi kumplessi ġew iddisinjati bħala djar tal-Prostas, b'disinni simili għal dawk ta' Priene. Oħrajn kellhom kurituri twal bil-kolonni quddiem il-kmamar prinċipali lejn it-Tramuntana. Speċjalment f'dan it-tip tal-aħħar, spiss ikun hemm it-tieni sular aċċessibbli permezz ta' taraġ. Fil-btieħi spiss kien ikun hemm ċisterni, li kienu jaħżnu l-ilma tax-xita mis-soqfa skuntrati ta' fuqhom. Għall-kostruzzjoni taħt Eumenes II, tista' ssir rikostruzzjoni ta' blokka tal-belt ta' 35 metru b'45 metru, soġġġetta għal varjazzjoni sinifikanti minħabba t-topografija.^[46]

Spazji miftuħa

Mill-bidu tar-renju ta' Philetairos, l-avvenimenti ċiviċi f'Pergamon kienu kkonċentrati fl-Akropoli. Maż-żmien, l-hekk imsejħa "Agora ta' Fuq" ġiet żviluppata fin-naħa tan-Nofsinhar. Fir-renju ta' Attalos I, inbena Tempju ta' Żeus hemmhekk.^[47] Lejn it-Tramuntana ta' din l-istruttura hemm binja b'diversi sulari, li x'aktarx kienet tintuża bħala suq.^[48] Bl-iżvilupp progressiv tal-ispazji miftuħa, dawn il-binjiet twaqqgħu, filwaqt li l-Agora ta' Fuq stess assumiet funzjoni iktar kummerċjali, għalkemm baqgħet spazju speċjali minħabba t-Tempju ta' Żeus fil-qrib. Matul l-espansjoni tal-belt taħt Eumenes, in-natura kummerċjali tal-Agora ta' Fuq ġiet żviluppata iktar. Is-sinjali ewlenin ta' dan l-iżvilupp huma primarjament is-swali li nbnew taħt Eumenes II, b'kompartimenti fuq wara li x'aktarx li ntużaw għall-kummerċ.^[49] Fil-Punent, inbena l-"Kompartiment tal-Punent" li seta' ntuża bħala binja amministrattiva tas-suq.^[50] Wara dawn ir-rinnovazzjonijiet, l-Agora ta' Fuq serviet ta' ċentru tal-kummerċ u tal-ispettakli fil-belt.^[51]

Minħabba kostruzzjoni ġdida sinifikanti fil-qrib – ir-rinnovazzjoni tas-Santwarju ta' Atena u tal-Artal ta' Pergamon, kif ukoll id-disinn mill-ġdid taż-żona fil-qrib – id-disinn u l-prinċipju organizzattiv tal-Agora ta' Fuq għaddew minn bidla ulterjuri.^[52] In-natura tagħha saret iktar spettakolari u ffukata fuq iż-żewġ strutturi ġodda ta' ħdejha, speċjalment l-artal li kien viżibbli minn isfel peress li l-istoa li s-soltu kienet tkun madwaru tneħħiet mid-disinn.^[53]

L-"Agora t'Isfel", twila 80 metru u wiesgħa 55 metru, inbniet taħt Eumenes II u ma nbidlitx b'mod sinifikanti sal-Aħħar tal-Antikità.^[54] Bħall-Agora ta' Fuq, l-għamla rettangolari tal-agora ġiet adattata għat-topografija wieqfa tal-post. Il-kostruzzjoni kienet tikkonsisti minn total ta' tliet livelli. Minnhom, il-Livell ta' Fuq u l-"Livell Prinċipali" kienu jagħtu fuq bitħa ċentrali. Fil-Livell t'Isfel kien hemm kmamar fin-Nofsinhar u fil-Lvant biss tax-xaqliba tal-għolja ta' Pergamon, li kienu jagħtu għal mogħdija bil-kolonni fil-beraħ.^[55] Iż-żona kollha tas-suq kienet estiża fuq żewġ livelli b'sala kbira bil-kolonni fin-nofs, li kien fiha spazji żgħar għall-ħwienet u kmamar mixxellanji.^[56]

Toroq u pontijiet

Il-pont Ruman ta' Pergamon

It-triq prinċipali, li sserrep 'l hawn u 'l hinn sal-quċċata tal-għolja sal-Akropoli b'sensiela ta' lilwiet fuq xulxin, hija tipika tas-sistema tat-toroq ta' Pergamon. F'din it-triq kien hemm ħwienet u mħażen.^[57] Is-superfiċe tat-triq kienet tikkonsisti minn blokok tal-andesit wesgħin sa ħames metri, twal sa metru u fondi sa 30 ċentimetru. It-triq kienet tinkludi sistema tad-drenaġġ tal-ilma, biex l-ilma jinżel 'l isfel bla problemi. Peress li kienet l-iżjed triq importanti tal-belt, il-kwalità tal-materjal li ntuża għall-kostruzzjoni kienet għolja ħafna.^[58]

Id-disinn tal-belt ta' Philetairos kien imsawwar fuq kollox abbażi ta' kunsiderazzjonijiet taċ-ċirkostanzi. Dan l-approċċ ġie skartat biss taħt Eumenes II u l-pjanta tal-belt bdiet turi sinjali ta' pjanta kumplessiva.^[59] Kuntrarjament għal tentattivi iktar bikrin biex tinħoloq sistema tat-toroq ortogonali, jidher li ġie adottat disinn f'għamla ta' mrewħa għaż-żona madwar il-gymnasium, b'toroq wesgħin sa erba' metri, milli jidher bil-ħsieb li jkun hemm fluss effettiv tat-traffiku. B'kuntrast ma' dan, is-sistema ta' Philetairos ta' sqaqien inħolqot mhux mhux sistematiku, għalkemm dan is-suġġett għadu qed jiġi investigat.^[60][61] Fejn it-topografija pprevjeniet il-kostruzzjoni ta' triq, minflok inbnew sqaqien żgħar. Inġenerali għaldaqstant hemm toroq wesgħin kbar (plateiai) u toroq ta' kollegament dojoq u żgħar (stenopoi).

Il-Pont ta' Pergamon wiesa' kważi 200 metru taħt l-ispazju ta' quddiem il-Bażilika l-Ħamra fiċ-ċentru ta' Bergama huwa l-ikbar pont ta' żmien il-qedem li jintuża bħala sottostruttura.^[62]

Provvista tal-ilma

L-abitanti ta' Pergamon kienu fornuti l-ilma b'sistema effettiva. Minbarra ċ-ċisterni, kien hemm sistema ta' disa' katusi (seba' katusi Ellenistiċi taċ-ċeramika u żewġ kanali Rumani miftuħa). Is-sistema kienet tipprovdi madwar 30,000-35,000 metru kubu ta' ilma kuljum.

L-Akkwedott ta' Madradağ kien katusa taċ-ċeramika b'dijametru ta' 18-il ċentimetru li diġà kien iwassal l-ilma liċ-ċittadella minn għajn iktar minn 40 kilometru 'l bogħod fil-muntanji Madradağ xi 1,174 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar fil-perjodu Ellenistiku. L-importanza tagħhom għall-istorja arkitettonika tinsab fl-aħħar kilometri mill-muntanji minn naħa għall-oħra ta' wied fond 200 metru sal-Akropoli. Il-katusa kienet tikkonsisti minn tliet kanali, li kienet tispiċċa tliet kilometri fit-Tramuntana taċ-ċittadella, qabel ma tasal sal-wied, u titbattal f'vaska, li kienet tinkludi tank tas-sedimentazzjoni doppja. Din il-vaska kienet 35 metru ogħla mill-quċċata taċ-ċittadella. Il-katusa mill-vaska sal-Akropoli kienet tikkonsisti minn kanal wieħed biss – katusa taċ-ċomb bi pressa sa 200 mH₂O. L-ilma seta' jaqsam il-wied bejn il-vaska u ċ-ċittadella bl-għajnuna ta' din il-pressa. Kienet tiffunzjona bħala tagħmir ta' komunikazzjoni, sabiex il-livell tal-ilma jogħla sal-għoli taċ-ċittadella permezz tal-pressa fil-katusa.^[63]

Sit ta' Wirt Dinji

Veduta panoramika minn fuq it-teatru ta' Pergamon

Is-sit arkeoloġiku ta' Pergamon ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2014.^[4]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' ħames kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".^[4]

Attrazzjonijiet ewlenin

L-Artal il-Kbir ta' Pergamon għall-wiri fil-Mużew ta' Pergamon f'Berlin, il-Ġermanja.

Akropoli ta' Fuq

Artal ta' Pergamon

L-iżjed struttura famuża tal-belt hija l-artal monumentali, li x'aktarx kien iddedikat lil Żeus u lil Atena. Il-pedamenti għadhom jinsabu fl-Akropoli ta' Fuq, iżda l-fdalijiet tal-freġju ta' Pergamon, li oriġinarjament kienu jżejnu l-artal, jinsabu għall-wiri fil-Mużew ta' Pergamon f'Berlin, fejn partijiet mill-freġju ttieħdu l-Ġermanja u ġew installati fuq rikostruzzjoni parzjali.

Il-pedamenti tal-Artal ta' Pergamon.

Għall-kostruzzjoni tal-artal, iż-żona ċatta meħtieġa nħolqot b'sengħa liema bħalha permezz ta' art imtarrġa, sabiex l-artal seta' jiġi orjentat b'rabta mat-Tempju ta' Atena fil-qrib. Il-bażi tal-artal kienet madwar 36 metru b'33 metru u l-artal kien imżejjen fuq barra bi freġju dettaljat b'riljievi tal-Ġgantomakija, il-battalja bejn l-allat ta' Olimpja u l-Ġganti. Il-freġju kien għoli 2.30 metri u kien twil 113-il metru, u b'hekk huwa t-tieni l-itwal freġju eżistenti minn żmien il-qedem, wara l-Freġju tal-Partenon tal-Akropoli ta' Ateni. Taraġ wiesa' 20 metru maqtugħ fil-bażi fuq in-naħa tal-Punent twassal sal-istruttura ta' fuq, imdawra bil-kolonni, u kienet tikkonsisti minn bitħa bil-kolonni. Il-ħitan interni ta' din il-mogħdija bil-kolonni kellhom freġju ieħor dwar il-ħajja ta' Telephus, iben Erakle u l-fundatur mitiku ta' Pergamon. Dan il-freġju kien għoli madwar 1.60 metru u b'hekk kien ferm iżgħar mill-freġju ta' barra.^[64][65]

Fil-Ktieb tar-Rivelazzjonijiet tat-Testment il-Ġdid, il-fidi taċ-ċittadini ta' Pergamon, ta' dawk li "jgħixu fejn jinsab it-tron tax-Xitan" hija mfaħħra mill-awtur.^[66] Bosta studjużi jemmnu li t-"tron tax-Xitan" jirreferi għall-Artal ta' Pergamon Altar, minħabba li huwa simili għal tron ġgantesk.^[67]

Teatru

It-Teatru ta' Pergamon, wieħed mill-iżjed teatri weqfin fid-dinja, jesa' 10,000 ruħ u nbena fis-seklu 3 Q.K.

It-Teatru ta' Pergamon ippreservat sew mill-perjodu Ellenistiku kien jesa' madwar 10,000 ruħ, bi 78 ringiela ta' postijiet bilqiegħda. B'għoli ta' 36 metru, huwa l-iżjed teatru wieqaf mit-teatri tal-qedem. Il-postijiet bilqiegħda (koilon) huma diviżi orizzontalment permezz ta' żewġ mogħdijiet għall-mixi, imsejħa diazomata, u vertikalment permezz ta' turġien wesgħin 0.75 metri (2.5 piedi) f'seba' sezzjonijiet fil-parti l-iktar baxxa tat-teatru u f'sitta fis-sezzjonijiet tan-nofs u ta' fuq. Taħt it-teatru hemm art imtarrġa twila 247 metru (810 piedi) u wiesgħa sa 17.4-il metru (57 pied), li kienet isserraħ fuq ħajt riffied għoli u kienet ikkonfinata fuq in-naħa twila bi stoa. Ġej mis-suq ta' fuq, wieħed seta' jidħol hawnhekk minn binja qisha torri fin-naħa tan-Nofsinhar. Din l-art imtarrġa ma kellha l-ebda spazju għall-orkestra ċirkolari, li kienet xi ħaġa normali f'teatru Grieg, u b'hekk palk tal-injam biss inbena li seta' jitneħħa meta ma kinux qed isiru xi spettakli. B'hekk, il-veduta li tagħti fuq it-Tempju ta' Dijonisju fin-naħa tat-Tramuntana ma kinitx ostakolata. Palk tal-irħam inbena biss fis-seklu 1 Q.K. Fi Żmien ir-Rumani nbnew teatri addizzjonali, wieħed fil-belt Rumana l-ġdida u l-ieħor fis-Santwarju ta' Asklepju.^[68][69]

Trajaneum

It-Trajaneum

Fl-ogħla punt taċ-ċittadella hemm it-Tempju ta' Trajanu u Żeus Philios. It-tempju jinsab fuq podju għoli 2.9 metri (9.5 piedi) fil-quċċata ta' art imtarrġa bil-volti. It-tempju nnifsu kien tempju tat-tip peripteros Korinzju, wiesa' 18-il metru b'sitt kolonni fuq in-naħat il-qosra u b'disa' kolonni fuq in-naħat it-twal, u żewġ ringieli ta' kolonni fl-antis. Lejn it-Tramuntana, iż-żona kienet magħluqa b'stoa għolja, filwaqt li fuq in-in-naħat tal-Punent u tal-Lvant imdawwar b'ħitan sempliċi magħmul bir-radam, sa ma ddaħħlu stoas ulterjuri matul ir-renju ta' Adrijanu.

Waqt l-iskavi nstabu frammenti ta' statwi ta' Trajanu u Adrijanu fir-radam taċ-ċella, inkluż l-irjus tagħhom, kif ukoll frammenti tal-istatwa meqjuma ta' Żeus Philios.^[70]

Tempju ta' Dijonisju

Is-Santwarju ta' Dijonisju fin-naħa tat-Tramuntana tat-teatru.

F'Pergamon, Dijonisju kellu l-epitet Kathegemon, "il-gwida"^[71], u diġà kien meqjum fl-aħħar terz tas-seklu 3 Q.K., meta l-Attalidi għamluh l-alla ewlieni tad-dinastija tagħhom.^[72] Fis-seklu 2 Q.K., Eumenes II (probabbilment) bena tempju għal Dijonisju fit-Tramuntana tat-teatru. It-tempju tal-irħam jinsab fuq podju, 4.5 metri 'l fuq mil-livell tat-teatru u kien tempju Joniku tat-tip prostil. Il-pronaos kien wiesa' erba' kolonni u fond żewġ kolonni u wieħed seta' jaċċessah permezz ta' taraġ b'ħamsa u għoxrin tarġa.^[73] Fadal biss ftit traċċi tal-istruttura Ellenistika. Il-maġġoranza tal-istrutturi eżistenti ġejjin minn rikostruzzjoni tat-tempju li x'aktarx li saret taħt Caracalla, jew forsi taħt Adrijanu.^[74]

Tempju ta' Atena

It-Tempju ta' Atena

L-eqdem tempju ta' Pergamon huwa santwarju ta' Atena mis-seklu 4 Q.K.. Kien tempju tat-tip peripteros iħares lejn it-Tramuntana b'sitt kolonni fuq in-naħa l-qasira u b'għaxar kolonni fuq in-naħa t-twila, kif ukoll ċella maqsuma f'żewġt ikmamar. Il-pedamenti, madwar 12.70-il metru b'21.80 metru, għadhom viżibbli sa llum. Il-kolonni kienu għoljin madwar 5.25 metri, b'dijametru ta' 0.75 metri, u d-distanza bejn il-kolonni kienet ta' 1.62 metru, għaldaqstant il-mogħdija bil-kolonni kienet tassew ħafifa għal tempju ta' dan il-perjodu. Dan jaqbel mal-għamla tat-triglifiċi, li normalment jikkonsistu minn sekwenza ta' żewġ triglifiċi u żewġ metopi, iżda minflok jikkonsistu minn tliet triglifiċi u tliet metopi f'dan il-każ. Il-kolonni tat-tempju huma lixxi u ħoxnin l-istess minn fuq s'isfel, iżda mhux ċar jekk dan kienx ir-riżultat ta' traskuraġni jew għax ma kinux kompluti.

Stoa ta' żewġ sulari madwar it-tempju fuq tliet naħat ġiet miżjuda taħt Eumenes II, flimkien ma' propylon fir-rokna tax-Xlokk, li issa tinstab, mhux rikostruwita, fil-Mużew ta' Pergamon f'Berlin. Il-balavostri tas-sular ta' fuq tal-istoas tat-Tramuntana u tal-Lvant kienu mżejna b'riljievi li kienu juru armi li kienu jikkommemoraw ir-rebħa militari ta' Eumenes II. Fil-kostruzzjoni kien hemm taħlita ta' kolonni Joniċi u kolonni Doriċi (li minnhom għadhom jeżistu ħames triglifiċi u metopi). Fiż-żona tas-santwarju, Attalos I u Eumenes II bnew monumenti li jfakkru r-rebħiet tagħhom, b'mod partikolari dediki Galliċi. L-istoa tat-Tramuntana milli jidher kienet is-sit fejn kien hemm il-Librerija ta' Pergamon.^[75]

Librerija

Il-Librerija ta' Pergamon kienet it-tieni l-ikbar fid-dinja Griega antika wara l-Librerija ta' Lixandra, u kien fiha mill-inqas 200,000 skroll. Il-post preċiż fejn kienet tinsab il-binja tal-librerija mhuwiex ċert. Mill-iskavi tas-seklu 19, ġeneralment ġiet identifikata ma' anness tal-istoa tat-Tramuntana tas-santwarju ta' Atena fl-Akropoli ta' Fuq, li nbena minn Eumenes II.^[76] Madankollu, kitbiet imnaqqxin fil-gymnasium li jsemmu librerija jaf jindikaw li l-binja kienet tinsab f'dik iż-żona.^[77][78]

Strutturi oħra

Rikostruzzjoni ta' veduta tal-Akropoli ta' Pergamon, Friedrich Thierch, 1882

Fost l-istrutturi notevoli l-oħra li għadhom jeżistu fl-Akropoli ta' Fuq hemm:

• Il-Palazzi Rjali,
• Il-Heroon – santwarju fejn ir-rejiet ta' Pergamon, b'mod partikolari Attalus I u Eumenes II, kienu jiġu meqjuma,^[79]
• L-Agora ta' Fuq,
• Il-kumpless tal-banjijiet Rumani,
• Il-Heroon ta' Diodorus Pasporos,
• L-Arsenali.

Is-sit illum il-ġurnata huwa faċilment aċċessibbli bil-Cable Car minn Bergama sal-Akropoli u lura, mill-istazzjon fil-bażi tal-għolja fil-Grigal ta' Bergama.

Akropoli t'Isfel

Gymnasium

Iż-żona tal-Gymnasium

Fis-seklu 2 Q.K. inbniet żona kbira b'gymnasium fin-naħa tan-Nofsinhar tal-Akropoli. Kienet tikkonsisti minn tliet sezzjonijiet imtarrġa, bid-daħla prinċipali fin-naħa tax-Xlokk tal-iżjed sezzjoni baxxa. L-iżjed sezzjoni baxxa u fin-Nofsinhar hija żgħira u kważi mingħajr binjiet. Hija magħrufa bħala l-Gymnasium Baxx u ġiet identifikata bħala gymnasium tas-subien.^[80] Is-sezzjoni tan-nofs kienet twila madwar 250 metru u wiesgħa 70 metru fiċ-ċentru. Fuq in-naħa tat-Tramuntana kien hemm sala ta' żewġ sulari. Fil-parti tal-Lvant tas-sezzjoni kien hemm tempju Korinzju żgħir tat-tip prostil.^[81] Stadium imsaqqaf, magħruf bħala l-Istadium t'Isfel, jinsab bejn is-sezzjoni tan-nofs u s-sezzjoni ta' fuq.^[82]

Is-sezzjoni ta' fuq kienet kwadra 150 metru b'70 metru, u b'hekk kienet l-ikbar waħda minnhom it-tlieta. Kienet tikkonsisti minn bitħa mdawra minn stoas u strutturi oħra, ta' madwar 36 metru b'74 metru. Dan il-kumpless ġie identifikat bħala palaestra u kellu sala tal-lekċers b'għamla ta' teatru lil hinn mill-istoa tat-Tramuntana, li x'aktarx tmur lura għal Żmien ir-Rumani, b'sala kbira tal-banketti fiċ-ċentru. Kmamar oħra b'funzjoni mhux ċerta kienu aċċessibbli mill-istoas. Fil-Punent kien hemm antitempju Joniku jħares lejn in-Nofsinhar, li kien is-santwarju ċentrali tal-gymnasium. Iż-żona tal-Lvant ġiet sostitwita b'kumpless ta' banjijiet fi Żmien ir-Rumani. Iktar banjijiet Rumani nbnew lejn il-Punent tat-tempju Joniku.^[83]

Santwarju ta' Hera

It-tempju u s-santwarju ta' Hera mill-Punent

Is-santwarju ta' Hera Basileia ("ir-Reġina") kien jinsab fit-Tramuntana tas-sezzjoni ta' fuq tal-gymnasium. L-istruttura tiegħu nbniet fuq żewġ sezzjonijiet imtarrġin paralleli, dik fin-Nofsinhar madwar 107.4 metri 'l fuq mil-livell tal-baħar u dik tat-Tramuntana madwar 109.8 metri 'l fuq mil-livell tal-baħar. It-Tempju ta' Hera kien jinsab fin-nofs tas-sezzjoni mtarrġa ta' fuq, iħares lejn in-Nofsinhar, b'exedra wiesgħa sitt metri (20 pied) fil-Punent u kien binja b'funzjoni mhux daqshekk ċara fil-Lvant. Iż-żewġ sezzjonijiet imtarrġin kienu kkollegati ma' xulxin permezz ta' taraġ bi ħdax-il tarġa wesgħin madwar 7.5 metri, neżlin minn quddiem it-tempju.

It-tempju kien wiesa' madwar seba' metri u twil 12-il metru, fuq pedamenti mtarrġa fuq tliet livelli, bi tliet triglifiċi u metopi għal kull parti ġejja għall-wita. Il-binjiet l-oħra kollha fis-santwarju kienu magħmulin bit-trakit, iżda l-parti viżibbli tat-tempju kienet magħmula bl-irħam, jew mill-inqas miksija bl-irħam. Il-bażi tal-immaġni meqjuma fuq ġewwa taċ-ċella kienet tirfed tliet immaġnijiet meqjuma b'kollox.

Il-fdalijiet li għad fadal tal-kitba mnaqqxa fuq l-arċitravu jindikaw li l-binja kienet it-Tempju ta' Hera Basileia u li dan it-tempju kien inbena minn Attalus II.^[84]

Santwarju ta' Demeter

Is-Santwarju ta' Demeter mil-Lvant

Is-Santwarju ta' Demeter kien jokkupa żona ta' 50 metru b'110 metri fis-sezzjoni tan-nofs tax-xaqliba tan-Nofsinhar taċ-ċittadella. Is-santwarju kien antik; l-attività tiegħu tmur lura saħansitra għas-seklu 4 Q.K.

Wieħed kien jaċċessa s-santwarju minn ġo propylon mil-Lvant, li kien jagħti għal ġo bitħa mdawra bi stoas fuq tliet naħat. Fiċ-ċentru tan-nofs tal-Punent ta' din il-bitħa, kien hemm it-tempju Joniku ta' Demeter, antitempju tradizzjonali, ta' 6.45 metri bi 12.7-il metru, b'portiku Korinzju li ġie miżjud fi żmien Antoninus Pius. Il-bqija tal-istruttura kienet tmur lura għaż-żminijiet Ellenistiċi, mibnija bl-irħam lokali u b'freġju tal-irħam imżejjen bil-bukranja. Madwar 9.5 metri quddiem il-binja li tħares lejn il-Lvant, kien hemm artal, li kien twil seba' metri u wiesa' 2.3 metri. It-tempju u l-artal kienu nbnew għal Demeter minn Philetaerus, ħuh Eumenes, u ommhom Boa.

Fil-parti tal-Lvant tal-bitħa, kien hemm iktar minn għaxar ringieli ta' postijiet bilqiegħda mifruxa quddiem l-istoa tat-Tramuntana għall-parteċipanti fil-misteri ta' Demeter. Bejn wieħed u ieħor kienu jesgħu xi 800 ruħ.^[85]

Strutturi oħra

Il-parti t'isfel tal-Akropoli fiha wkoll l-istrutturi li ġejjin:

• id-Dar ta' Attalus,
• l-Agora t'Isfel, u
• id-Daħla ta' Eumenes.

Taħt l-Akropoli

Santwarju ta' Asklepju

Is-Santwarju ta' Asklepju

Tliet kilometri fin-Nofsinhar tal-Akropoli (39° 7′ 9″ N, 27° 9′ 56″ E), isfel mill-għolja lejn il-wied, kien hemm is-Santwarju ta' Asklepju (magħruf ukoll bħala l-Asclepium), l-alla tal-fejqan. L-Asclepium wieħed kien jasal għalih tul mogħdija sagra bil-kolonni twila 820 metru. F'dan il-post in-nies b'problemi ta' saħħa kienu jgħumu fl-ilma tal-fawwara sagra, u fil-ħolm tal-pazjenti kien jidher Asklepju biex jgħidilhom kien jistgħu jfiqu mill-mard tagħhom. Permezz tal-arkeoloġija, ħarġu fid-dieher bosta rigali u dediki li n-nies kieu jagħmlu wara l-fejqan, bħala partijiet żgħar tal-ġisem magħmula bit-terrakotta, li bl-ebda dubju jirrappreżentaw dak li kien jiġi mfejjaq. Galen, l-iżjed tabib famuż fl-Imperu Ruman antik u t-tabib personali tal-Imperatur Marku Awrelju, ħadem fl-Asclepium għal bosta snin.^[86] Strutturi eżistenti notevoli fl-Asclepium jinkludu:

• it-teatru Ruman,
• l-iStoa tat-Tramuntana,
• l-iStoa tan-Nofsinhar,
• it-Tempju ta' Asklepju,
• ċentru tat-trattamenti ċirkolari (xi kultant magħrufa bħala t-Tempju ta' Telesphorus),
• fawwara tal-fejqan,
• passaġġ taħt l-art,
• librerija,
• il-Via Tecta (jew il-Mogħdija Sagra, li kienet triq bil-kolonni li twassal sas-santwarju), u
• propylon.

Tempju ta' Isis/Serapis

Il-Bażilika l-Ħamra mill-Punent

Struttura notevoli oħra ta' Pergamon hija t-tempju l-kbir tal-allat Eġizzjani Isis u/jew Serapis, magħrufa llum il-ġurnata bħala l-"Bażilika l-Ħamra" (jew Kızıl Avlu bit-Tork), li tinsab madwar kilometru fin-Nofsinhar tal-Akropoli (39 7' 19" N, 27 11' 1" E). Tikkonsisti minn binja prinċipali u żewġ torrijiet tondi fi ħdan temenos jew żona sagra enormi. It-torrijiet tat-tempju maġenb il-binja prinċipali kellha btieħi bil-vaski għall-abluzzjonijiet (ħasil) fuq kull naħa, u biswithom stoas fuq tliet naħat. L-ispazju ta' quddiem it-Tempju ta' Isis/Serapis għadu mirfud mill-Pont ta' Pergamon twil 193 metru, l-ikbar pont tal-antikità bħala sottostruttura.^[87]

Skont it-tradizzjoni Kristjana, fis-sena 92 San Antipas, l-ewwel isqof ta' Pergamum ordnat minn Ġwanni l-Appostlu, safa vittma ta' taqbida bikrija bejn dawk li kienu jqimu lil Serapis u l-Kristjani. Kotra mgħaddba jingħad li ħarqet lil San Antipas ħaj quddiem it-tempju ġo inċensatur b'għamla ta' barri, li kien jirrappreżenta l-alla barri Apis.^[88] Il-martirju tiegħu huwa wieħed mill-ewwel martirji ddokumentati fl-istorja Kristjana, enfasizzat mill-Iskrittura Kristjana stess permezz tal-messaġġ mibgħut lill-Knisja ta' Pergamon fil-Ktieb tar-Rivelazzjonijiet.

Kitbiet imnaqqxin

Fost il-kitbiet imnaqqxin bil-Grieg li ġew skoperti f'Pergamon hemm ir-regoli tal-iskrivana tal-belt, l-hekk imsejħa kitba mnaqqxa tal-Astynomoi, li żiedet il-fehim tal-liġijiet u tar-regolamenti muniċipali Griegi, inkluż kif it-toroq kienu jissewwew, regolamenti rigward il-provvista tal-ilma u l-lavatorji pubbliċi u privati, eċċ.^[89]

Nies notevoli

• Epigonu (is-seklu 3 Q.K.), skultur Grieg.
• Androniku ta' Pergamon (it-tieni seklu Q.K.), ambaxxatur Attalid ta' Ruma.
• Biton ta' Pergamon (is-seklu 2 jew 3 Q.K.), kittieb u inġinier Grieg.
• Hegesinus ta' Pergamon (għall-ħabta tal-160 Q.K.), filosfu akkademiku.
• Sosu ta' Pergamon (is-seklu 2 Q.K.), artist tal-mużajk Grieg.
• Apollodoru (is-seklu 1 Q.K.), retoriku u għalliem ta' Awgustu.
• Krattipu ta' Pergamon (is-seklu 1 Q.K.), filosfu peripatetiku.
• Antipa ta' Pergamon (is-seklu 1 W.K.), martri u qaddis Kristjan.
• Aristokli (is-seklu 1 W.K.), sofist Grieg.^[90]
• Aelius Nicon (is-seklu 2 W.K.), arkitett u bennej Grieg.
• Aeschrion ta' Pergamon (is-seklu 2 W.K.), tabib u tutur ta' Galen.
• Galen (għall-ħabta tal-129-200/216 W.K.), tabib Grieg.
• Oribasju (għall-ħabta tat-320-tal-403 W.K.), tabib Grieg.
• Edesju (is-seklu 4 W.K.), filosfu Neoplatoniku.
• Sosipatra (is-seklu 4 W.K.), filosfu Neoplatoniku.
• Telephus, grammatiku Grieg.^[91]

Biblijografija

• Grewe, Klaus; Özis, Ünal (1994). "Die antiken Flußüberbauungen von Pergamon und Nysa (Türkei)". Antike Welt (bil-Ġermaniż). 25 (4): 348–352.

• Hansen, Esther V. (1971). The Attalids of Pergamon. Ithaca, New York: Cornell University Press; London: Cornell University Press Ltd. ISBN 0-8014-0615-3.

• Kekeç, Tevhit. (1989). Pergamon. Istanbul, it-Turkija: Hitit Color. ISBN 9789757487012.

• Kosmetatou, Elizabeth (2003) "The Attalids of Pergamon," in Andrew Erskine, ed., A Companion to the Hellenistic World. Oxford: Blackwell: pp. 159–174. ISBN 1-4051-3278-7.

• McEvedy, Colin (2012). Cities of the Classical World. Penguin Global

• Nagy, Gregory (1998). "The Library of Pergamon as a Classical Model," in Helmut Koester, ed., Pergamon: Citadel of the Gods. Harrisburg PA: Trinity Press International: 185-232.

• Nagy, Gregory (2007). "The Idea of the Library as a Classical Model for European Culture," http://chs.harvard.edu/publications.sec/online_print_books.ssp/. Center for Hellenic Studies

• Tucker, Jack (2012). Innocents Return Abroad: Exploring Ancient Sites in Western Turkey. ISBN 9781478343585.

• Xenophon. Xenophon in Seven Volumes, Carleton L. Brownson. Harvard University Press, Cambridge, MA; William Heinemann, Ltd., Londra. vol. 1 (1918), vol. 2 (1921), vol. 3 (1922).

Iktar qari

• Hansen, Esther Violet. 1971. The Attalids of Pergamon. 2nd ed., Revedut. Ithaca: Cornell University Press.
• Radt, Wolfgang. 1984. Pergamon, Archeological Guide. 3rd ed. Istanbul: Türkiye Turing Ve Otomobil Kurumu.
• Shipley, Graham. 2000. The Greek world after Alexander 323–30 BC. Londra: Routledge.
• Walbank, Frank W. 1993. The Hellenistic world. Revedut. Cambridge, MA: Harvard Univ. Press.