Loading AI tools
taal Van Wikipedia, de vrije encyclopedie
Gallisch is een uitgestorven P-Keltische taal[1] die men in Gallië (een groot deel van West-Europa, vaak synoniem voor het gebied van het huidige Frankrijk) sprak voor de Romeinen en later de Franken de regio binnenvielen. Het behoort tot de vasteland-Keltische talen, een groep van Keltische talen die nu volledig is uitgestorven. Het Gallisch is slechts bekend van schaarse, kleine geschreven teksten en vermeldingen bij klassieke auteurs. De langste ervan zijn de Kalender van Coligny (60 verschillende woorden) en de magische tabletten van Larzac (ruim 160 woorden) en Chamalières (47 woorden). Het Gallisch werd geschreven in verschillende alfabetten: het Griekse, het Latijnse en ook het Etruskische.
Gallisch | ||||
---|---|---|---|---|
Gesproken in | Gallië | |||
Uitgestorven in | de vijfde eeuw | |||
Taalfamilie |
| |||
Alfabet | Oud-Italisch alfabet, Grieks alfabet, Latijns alfabet | |||
Taalcodes | ||||
ISO 639-1 | - | |||
ISO 639-2 | cel | |||
ISO 639-3 | verschillende codes:
| |||
|
De morfologie van het Gallisch kende tamelijk ingewikkelde verbuigingen, in 6 of 7 naamvallen. Door de culturele en politieke overheersing van Rome ging het Gallisch langzaamaan verloren. In sommige gebieden hield de taal echter stand tot aan de verovering van Gallië door de Franken in de 5e eeuw. Gregorius van Tours vermeldde in de 6e eeuw in zijn geschriften dat in zijn streek nog wat mensen Gallisch spraken.
Er zijn elementen van het Gallisch overgebleven in het Frans en in nog grotere mate in het Waals. Deze invloeden zijn echter zeer gering. In Zuid-Nederland en België zijn toponiemen te vinden die een Keltische, vermoedelijk Gallische oorsprong hebben. Voorbeelden hiervan zijn Ardennen (< Arduinna), Gent (< Ganda of Gonda), Heerlen (< Corriovallo) en Nijmegen (< Noviomagos).[bron?]
Wegens het gebrek en de aard van de geschreven getuigenissen is het heel moeilijk om de vormleer van de Gallische taal te reconstrueren.
Het lijkt min of meer zeker dat er minstens vijf naamvallen waren: nominatief, accusatief, genitief, datief en instrumentalis/sociatief; het bestaan van een locatief wordt verondersteld voor de verbuiging van de o-stammen; de vocatief is niet zeker.
Voor zover de verbuiging bekend is, stelt ze een soort intermediaire toestand tussen Grieks en Latijn voor.
De naamwoorden met een stam op -o (die overeenstemmen met de tweede verbuiging van Grieks en Latijn) zijn het best geattesteerd. Zoals de moderne Romaanse talen hebben de moderne Keltische talen geen onzijdig geslacht meer, vandaar de moeite die men heeft om het geslacht van verscheidene Gallische woorden te bepalen.
Deze categorie verbuigt men als volgt (voorbeelden: viros, "man" [mannelijk] en nemeton, "heiligdom" [onzijdig]) :
viros: "man" (mann.) | nemeton: "heiligdom" (onz.) | |||
enkelvoud | meervoud | enkelvoud | meervoud | |
---|---|---|---|---|
nominatief | vir-os | vir-oi > -i | nemet-on | nemet-a |
accusatief | vir-on, -om | vir-us | nemet-on | nemet-a |
genitief | vir-i | vir-on | nemet-i | nemet-on |
datief | vir-ui > -u | vir-obo | nemet-ui | nemet-obo |
instr. / sociatief | vir-u | vir-obi[A 1] | nemet-u | nemet-obi[A 1] |
|
De genitief op -i lijkt een vernieuwing te zijn die eigen is aan de westelijke Indo-Europese talen (waaronder Latijn en de Keltische talen). Als instrumentalis meervoud zou men -us verwachten, maar er zijn ook vormen op -obi geattesteerd (messamobi, gandobi) en er zijn misschien analogische vormingen in het spel, zoals in het Oudiers.
De verbuiging met stam op -a komt overeen met de eerste verbuiging in Latijn en Grieks. Een bijzondere categorie binnen dit paradigma vormen de stammen op -i/ia die men ook in het Sanskriet terugvindt. Het geslacht is steeds vrouwelijk. In laat Gallisch neigen deze twee types naar een versmelting. Deze categorie verbuigt men als volgt (voorbeelden: touta, "volk" en riganîa, "koningin"):
touta: "volk" | riganîa: "koningin" | |||
enkelvoud | meervoud | enkelvoud | meervoud | |
---|---|---|---|---|
nominatief | tout-a | tout-as | rigan-ia | rigan-ias |
accusatief | tout-an, -en | tout-as | rigan-im | rigan-ias |
genitief | tout-as, -ias | tout-anon | rigan-ias | rigan-ianon |
datief | tout-ai > e > i | tout-abo | rigan-i | rigan-iabo |
instr. / sociatief | tout-ia | tout-abi | rigan-ia | rigan-iabi |
De andere verbuigingen op klinkerstammen zijn weinig betuigd, maar kunnen wel gereconstrueerd worden (aangeduid door * in de voorbeelden). Het gaat om athematische stammen op halfmedeklinkers, waarvan de verbuiging erg nauw aansluit bij de derde verbuiging in het Latijn:
vatis: "ziener" (mann.) | mori: "zee" (onz.) | |||
enkelvoud | meervoud | enkelvoud | meervoud | |
---|---|---|---|---|
nominatief | vat-is | vat-is < -eis | mor-i | mor-ia |
accusatief | vat-in, -im | vat-îs | mor-i | mor-ia |
genitief | vat-es < -eos | vat-ion | mor-es | mor-ion |
datief | vat-e | vat-ibo* > ebo | mor-e | mor-ibo* |
instr. / sociatief | vat-î* | vat-ibi* > ebi | mor-î* | mor-ibi* |
magus: "jongen" (mann.) | medu: "mede" (onz.) | |||
enkelvoud | meervoud | enkelvoud | meervoud | |
---|---|---|---|---|
nominatief | mag-us | mag-oues | med-u | med-ua* |
accusatief | mag-un | mag-us* | med-u | med-ua* |
genitief | mag-os < ous | mag-uon | med-os | med-uon |
datief | mag-ou | mag-uebo | med-ou | med-uebo |
instr. / sociatief | mag-u | mag-uebi* | med-u | med-uebi* |
Over de werkwoordsvervoeging is nog minder bekend. Het lijkt erop dat het Gallisch, net als het Grieks, de Indo-Europese vervoegingen op -mi (athematisch) en op -o (thematisch) bewaard had. Het Gallisch zou, zoals het Grieks, vijf wijzen: indicatief, conjunctief, optatief, imperatief en infinitief (onder de vorm van een verbaal naamwoord) en ten minste drie tijden: heden, toekomst, verleden gehanteerd hebben.
Onder de moderne Keltische talen hebben het Bretons, Welsh en Manx een infinitief bewaard. Het Iers heeft hem verloren.
Het is mogelijk dat het Gallisch een infinitief op -AN gekend heeft, in lijn met het Germaans. Het hedendaagse Bretons bezit dergelijke infinitieven.
Gallisch: | Segomaros Villoneos toutius namausatis eioru Belesamin sosin nemeton. |
---|---|
Nederlands: | Segomaros, zoon van Villonos (of Villu), burger van Nîmes, heeft voor (de godin) Belesama dit heiligdom gesticht. |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.