Lijst van schilderijen, beelden en monumenten in de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek

Deze lijst van schilderijen, beelden en monumenten in de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek geeft een (onvolledig) overzicht van de belangrijkste schilderijen, beeldhouwwerken, grafmonumenten, epitaven en andere monumenten in de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek in de Nederlandse stad Maastricht. Een deel van de kunstcollectie bevindt zich in de schatkamer van de kerk. De meeste schilderijen en beelden bevinden zich op diverse locaties in het kerkgebouw, in de kruisgang of in de sacristie, waar ze, naast hun waarde als kunstobject, een religieus-educatieve functie vervullen.

Historische achtergrond

De Onze-Lieve-Vrouwekerk geldt als een van de oudste kerken in Nederland. In zijn lange en veelbewogen geschiedenis was het gebouw onder andere bisschopskerk, pelgrimskerk, kapittelkerk en parochiekerk. Vooral in de hoge en late middeleeuwen vergaarde de kerk en het daaraan verbonden kapittel van Onze-Lieve-Vrouwe rijkdommen in de vorm van onroerend goed, gouden en zilveren reliekhouders, liturgische voorwerpen en andere kostbaarheden. Pronkstukken waren het Byzantijns patriarchaalkruis en het zilveren beeld met de gordel van Maria. Op de vele altaren in de kerk stonden heiligenbeelden en gesneden retabels, soms van bekende kunstenaars. Vanaf het einde van de middeleeuwen kwamen daar schilderingen op paneel en doek bij. Een groot deel van deze kunstvoorwerpen ging verloren kort voor en na de opheffing van het kapittel in 1797 en de daarop volgende periode van secularisatie. Na de heringebruikname van de kerk in 1837 werd de sterk uitgedunde collectie aangevuld met voorwerpen uit de in hetzelfde jaar gesloten Sint-Nicolaaskerk, en enkele voormalige kloosters. Tijdens de bloeitijd van het katholicisme ("Rijke Roomse Leven", ca. 1860-1960) was de kerk overdadig aangekleed met schilderijen en beelden, waarvan een deel bij de zogenaamde "tweede beeldenstorm" weer werd afgestoten.

Lijst van schilderijen

Over de schilderijencollectie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk vóór de secularisatie in 1797 is weinig bekend. Een deel van de huidige collectie is afkomstig van enkele eind achttiende eeuw opgeheven kloosters, zoals het Antonietenklooster, en de in 1838 afgebroken Sint-Nicolaaskerk, die eigendom was van het Onze-Lieve-Vrouwekapittel. Laatstgenoemde parochiekerk bezat overigens verschillende schilderijen die tot het oorspronkelijke bezit van de kapittelkerk behoorden. Van de wand- en plafondschilderingen zijn alleen de koorgewelfschildering en de beide pijlerschilderingen opgenomen in het overzicht.

Plattegrond [noot 1]	Onderwerp	Afmetingen (h × b)	Datering	Kunstenaar	Afbeelding
Koorgewelf	Koorgewelfschildering met Christus als Majestas Domini in een mandorla met evangelistensymbolen, omringd door engelen en heiligen, waaronder Servatius, Monulfus en Lambertus, op een blauwe achtergrond met gouden sterren[1]	Cuypers Pierre Cuypers (ontwerp cartons)	1900 ca. 1900	Anoniem
Zuidertransept	Portret van de Heilige Familie (Maria, kindje Jezus, Anna, Jozes en Joachim, met lelie) omringd door 2 musicerende engelen en 4 putti; vermoedelijk is de donor (staand, rechts, in met bont afgezette mantel) weergegeven als Joachim; schilderij mogelijk afkomstig uit de Sint-Nicolaaskerk[2][3][4]	287 × 195 cm	1601 1e helft 17e eeuw	Anoniem (Zuid-Nederlands?)
Zuidertransept	Terugkeer van de Heilige Familie uit Egypte (mogelijk afkomstig uit de Sint-Nicolaaskerk)[4][5]	280 × 195 cm	1701 18e eeuw?	Anoniem (Frans?)
Zuidbeuk	Graflegging van Christus (naar Rubens?)[6]	98 × 138 cm	1701 18e eeuw?	Anoniem
Zuidbeukpijler	Pijlerschildering (in 1902 herontdekt) met Sint-Catharina met rad en zwaard onder gotisch baldakijn; aan haar voeten het gekroonde hoofd van keizer Maximinus II Daia[7]	?	1400 ca. 1400	Anoniem
Zuidbeukpijler	Portret van Johannes Nepomucenus, naar het origineel in de Sint-Vituskathedraalin Praag (geschenk van L. de Limoens, 1838)[2]	98 × 138 cm	1719	Anoniem (Italiaans?)
Orgeltribune	Beschilderde orgelluiken Séverin-orgel met Aanbidding der herders en Aanbidding der koningen (binnenkant) en David overwint Goliath en David met het hoofd van Goliath (buitenzijde)[8]	?	1665 ca. 1665	Anoniem
Noordbeukpijler	Pijlerschildering van Sint-Christoffel met het Jezuskindje op de schouders[noot 2]	?	1571	Anoniem
Noordertransept	Kruisiging, met Maria, Maria Magdalena en Johannes; in de stijl van Van Dyck of Rubens; afkomstig uit de Sint-Nicolaaskerk; daarvoor in de Antonietenkerk[10][11]	385 × 255 cm	1601 17e eeuw	Anoniem (Zuid-Nederlands)
Noordertranseptkapel	2 portretten van geestelijken[12]	?	1701 18e eeuw?	Anoniem
Schatkamer	Icoontje van Madonna met Kind ("Eleousa") in 16e-eeuws zilveren triptiekje[13]	16 × 12,4 cm	1701 18e eeuw	Anoniem (Italiaans, mogelijk Venetiaans)
Schatkamer	Droom van Jakob, olieverf op eikenhout[14]	77 × 108 cm	1501 1e helft 16e eeuw	Anoniem (Zuid-Nederlands?)
Schatkamer	Sint-Agnes met Sint-Antonius en Sint-Sebastiaan; voorheen zijaltaarstukken in de O.L.V.-kerk, geschonken door deken Laurentius Lejeune; van 1805-37 boven de sacristiedeur in de Sint-Nicolaaskerk[6][15]	121 × 87 cm	1650 ca. 1650	Dulden Theodoor van Thulden (of Erasmus Quellinus II)
Schatkamer	Sint-Cecilia achter het klavier, met Sint-Laurentius en Sint-Barbara; voorheen zijaltaarstukken in de O.L.V.-kerk, geschonken door deken Laurentius Lejeune; van 1805-37 boven de sacristiedeur in de Sint-Nicolaaskerk[6][15]	121 × 87 cm	1650 ca. 1650	Dulden Theodoor van Thulden (of Erasmus Quellinus II)
Schatkamer	Bespotting van Christus	?	1601 17e eeuw?	Anoniem (Zuid-Nederlands?)
Schatkamer	Portret van een franciscaan, mogelijk pater Vink	39 × 32,5 cm	1601 17e eeuw?	Anoniem (Zuid-Nederlands?)
Schatkamer	Graflegging van Christus[2]	109 × 160 cm	1701 18e eeuw?	Anoniem
Schatkamer	Portret van Simon Michael Thimister, vice-pastor van de Sint-Nicolaasparochie, op 29-jarige leeftijd[16]	119 × 80 cm	1750	Dupond A. Dupond
Schatkamer	Sint-Lambertus, in monnikspij, draagt de mis op bij een provisorisch kruis (opgedragen aan de moeder van de kunstenaar)[17]	165 × 120 cm	1847	Schaepkens Théodore Schaepkens
Sacristie	Sint-Servaas met sleutel en bisschopsstaf; op de achtergrond de Sint-Servaaskerk[18]	?	1850 ca. 1850	Schaepkens Théodore Schaepkens?
Sacristie	Opdracht in de tempel; olieverf op doek; gesigneerd en gedateerd[19]	161 × 108 cm	1785	Ansiaux Jean-Joseph Ansiaux

Lijst van beeldhouwwerken

Hieronder volgt een overzicht van de voornaamste beelden (standbeelden, beeldjes en beeldengroepen) en reliëfs in de kerk en haar bijgebouwen. Niet aan de orde komen bouwsculpturen, zoals gebeeldhouwde kapitelen, consoles, sluitstenen, timpanen en gotische venstertraceringen, met uitzondering van de belangrijke kapitelen in de kooromgang. Gebeeldhouwd of gesneden kerkmeubilair (zoals de preekstoel, communiebank en biechtstoelen), reliekbustes en andere toegepaste kunst worden elders besproken. Grafmonumenten, epitafen en andere monumenten zijn in een aparte lijst in dit artikel opgenomen.

Plattegrond [noot 1]	Onderwerp	Afmetingen (h × b × d) [noot 3]	Datering	Kunstenaar	Afbeelding
Kooromgang	Kooromgangskapitelen: de 20 iconische kapitelen met Bijbelse en mythische taferelen behoren tot de beste voorbeelden van Maaslandse beeldhouwkunst in de romaanse periode; de 10 kapitelen en 8 consoles van de bovengalerij zijn minder geslaagd[20]	062 44-62 × 70-75 × 70-75 cm	1151 ca. 1150-60	Heimo-atelier
Oostcrypte	Crucifix (gekroond corpus zonder kruis)	?	?	Anoniem
Oostcrypte	Madonna met Kind	?	1701 18e eeuw?	Anoniem
Oostcrypte	Piëta	?	?	Anoniem
Zuidertransept	Sint-Rochus als pelgrim wijzend naar beenwond; zijn hoed, een engel en een hond zijn bij de restauratie in 1985 verwijderd[21]	87 cm hoog	1701 1e kwart 18e eeuw?	Anoniem
Zuidertransept	Staande engel met kruis en miskelk[22]	117 cm hoog	1450 ca. 1450	Anoniem
Zuidertransept	2 staande engelen, met kruis en anker, onderdeel van het barokke, voormalige hoofdaltaar[23]	200 2 m hoog	1792 ca. 1792	Neer Jacobus Joannes van der Neer
Zuidertransept	2 knielende engelen en diverse reliëfs, onderdeel van het barokke, voormalige hoofdaltaar[24]	?	1784-85	Vivroux Henri Vivroux
Zuidertransept	Groot crucifix, thans boven het voormalig hoofdaltaar	?	?	Anoniem
Vieringspijler	Anna te Drieën[25]	77 × 52 cm	1511 ca. 1510-1515	Steffeswert Jan van Steffeswert?
Zuidbeuk	Madonna met Kind op maansikkel, ook wel "Onze Lieve Vrouw met de inktkoker"[22]	180 cm hoog	1475 eind 15e eeuw	Anoniem
Zuidbeuk	Sint-Hubertus met bisschopsstaf en hert; gepolychromeerd hout; gesigneerd[26]	152 cm hoog	1775 eind 18e eeuw	Delcommune Renier Delcommune
Zuidbeuk	Piëta[27]	81,5 x 86 cm	1400 ca. 1400	Anoniem (Duits?)
Westkoor	Crucifix, geplaatst op omgekeerd kapiteel van acanthusbladeren	?	?	Anoniem
Pijler orgeltribune	Sint-Nicolaas met bisschopsstaf, afkomstig uit de Sint-Nicolaaskerk[28][29]	180 levensgroot	1778 ca. 1778	Delcommune Renier Delcommune
Pijler orgeltribune	Sint-Lambertus met bisschopsstaf, afkomstig uit de Sint-Nicolaaskerk[28][29]	180 levensgroot	1778 ca. 1778	Delcommune Renier Delcommune
Noordbeuk	Sint-Christoffel met pelgrimsstaf en Christuskind op zijn schouder; in de uitgeholde staf een miniatuurbeeld van een kluizenaar[30]	175 cm hoog	1500 ca. 1500	Steffeswert Jan van Steffeswert (toeschrijving)
Vieringspijler	Heilige Drievuldigheid, ofwel "Genadestoel"[31]	98 × 64 cm	1701 1e kwart 18e eeuw?	Anoniem
Noordertransept	Maria op de maansikkel met sterrenaureool	?	?	Anoniem
Noordertransept	Sint-Barbara met toren	?	1501 16e eeuw?	Anoniem
Noordertransept	Sint-Jozef met kruisdragend Christuskind, gepolychromeerd hout[32]	120 cm hoog	1701 18e eeuw	Anoniem (Winkelman?)
Noordwestportaal	Reliëf Eed op de relieken: zittende koning met drie figuren, waaronder een zwaarddrager en een knielende ondergeschikte, die mogelijk een eed aflegt of een gunst ontvangt; het reliëf is van elders afkomstig[noot 4]	87 × 87 cm	1101 12e eeuw	Anoniem (Maaslands)
Noordwestportaal	Reliëf van triomferende Christus (sterk afgesleten; mogelijk afkomstig van een poortdoorgang, rond 1900 hier ingemetseld)[noot 5]	112 × 62 cm	1101 12e eeuw	Anoniem (Maaslands)
Noordwestportaal	Reliëf van een bisschop met staf en boek, waarschijnlijk Sint-Nicolaas (eertijds gehouden voor o.a. Sint-Maternus, Monulfus, Evergislus, Albert van Leuven en Bernardus van Clairvaux), afkomstig van elders[noot 6]	177 × 87 cm	1101 12e eeuw	Anoniem (Maaslands)
Zolder noordwestportaal	Latei met halfreliëf van breedgevleugelde engel, afkomstig van elders[noot 7]	36 × 80 × 16,5 cm	1101 12e eeuw	Anoniem (Maaslands)
Mérodekapel	Madonna met Kind, "Sterre der Zee", Mariabeeld in de stijl van de 14e-eeuwse schöne Madonnen; het bloemvaasje dat ze vasthoudt was oorspronkelijk een peer of andere vrucht; de Sterre der Zee is de belangrijkste Maria-devotie in Limburg[37][38]	135 cm hoog	1410 ca. 1410	Anoniem (Nederrijns?)
Kruisgang (noordwest)	Crucifix met modern kruis	?	?	Anoniem
Kruisgang (noordwest)	Barokke, houten putto; mogelijk onderdeel van altaar	?	1701 18e eeuw?	Anoniem
Kruisgang (noordoost)	Neogotische engel met kandelaar	?	1801 19e eeuw	Anoniem
Kruisgang (noordoost)	Barokke Madonna met Kind; vroeger boven de ingang van de kerk	200 ca. 2 m hoog	1602 17e-18e eeuw?	Anoniem
Kruisgang (oost)	Neogotische Sint-Hubertus met hert	180 levensgroot	1801 19e eeuw	Anoniem
Schatkamer	Anna te Drieën	?	1302 14e-15e eeuw?	Anoniem
Schatkamer	Zittende Madonna met Kind	?	1501 16e eeuw?	Anoniem
Schatkamer	Staande Madonna met Kind	?	1501 16e eeuw?	Anoniem
Schatkamer	Staande Madonna met Kind	?	1501 16e eeuw?	Anoniem
Schatkamer	Houten beeld van heilige met boek (Sint-Antonius abt?)	?	1402 15e-16e eeuw?	Anoniem
Schatkamer	Houten beeld Sint-Rochus met engel en hond	?	1502 16e-17e eeuw?	Anoniem
Schatkamer	Heilige Catharina van Siena, gepolychromeerd lindehout; het attribuut in de omhooggeheven rechterhand (een kruis?) ontbreekt[39]	105 cm hoog (met sokkel)	1601 1e helft 17e eeuw?	Anoniem
Schatkamer	Reliëf met de verrijzenis van Christus	?	1601 17e eeuw?	Anoniem
Schatkamer	Vier ovale reliëfs van de evangelisten	?	1602 17e-18e eeuw?	Anoniem
Schatkamer	Crucifix van hout op barok voetstuk	?	1701 18e eeuw?	Anoniem
Schatkamer	Crucifix: kruisbeeld van schildpad met zilver- en goudbeslag en ivoren corpus, op barok voetstuk	80,5 cm (corpus: 24,5 cm)	1701 18e eeuw	Anoniem
Schatkamer	Crucifix met ivoren corpus	?	?	Anoniem
Schatkamer	Sint-Barbara: houten heiligenbeeld; de toren is een reliekhouder	?	1801 19e eeuw?	Anoniem
Schatkamer	Twee neogotische engelen met reliekhouders	?	1801 19e eeuw?	Anoniem
Schatkamer	Moderne sedes sapientiae met papavers	?	1951 2e helft 20e eeuw	Anoniem

Lijst van monumenten

Hieronder volgt een opsomming van de voornaamste grafzerken, epitaven en andere monumenten in de kerk en kloostergangen. Van de grafzerken worden slechts enkele exemplaren besproken die opvallen vanwege hun beeldhouwwerk of historische betekenis.

Plattegrond [noot 1]	Beschrijving	Afmetingen (h × b × d) [noot 3]	Datering	Kunstenaar / opdrachtgever	Afbeelding
Zuidertranseptkapel	Grafzerk van Petrus Lindanus († 12 juni 1623), kapitteldeken en aartsdiaken van Haspenhouw; binnen een cirkel het familiewapen[noot 8]	227 × 128 cm	1601 17e eeuw	Anoniem
Zuidertransept	Grafzerk van kanunnik en cantor Petrus ab Aggere († 7 april 1567) en kanunnik Cornelius Kyen († 10 feb. 1569); met reliëf van priester met miskelk onder een rondboogarcade[noot 9]	230 × 126 cm	1567 (of 1569)	Anoniem
Zuidbeukpijler	Epitaaf van Herbert Anthonie van Rode, kanunnik van de OLV-kerk[noot 10]	?	1611	Anoniem
Noordwestportaal	Grafzerk van deken en arts Petrus Caldebrenner, uitgebreide tekst met familiewapen, aan hem verleend door keizer Sigismund[noot 11]	?	1504	Anoniem	geen afbeelding
Noordertranseptkapel	Grafzerk van gebr. Stacquet (beiden kanunniken) met familiewapen, i.p.v. helmteken een gevleugeld engelenkopje en miskelk, omgeven door bladvormige slingers[noot 12]	208 × 105 cm	1716 (of 1735)	Anoniem
Kruisgang (west)	Grafzerk van de steenhouwer Gerardus Josephus Absil († 9 december 1765), zijn vrouw Joanna Fraiquent en 2 of 3 andere familieleden[noot 13]	177 × 87 cm	1765?	Anoniem
Kruisgang (noord)	Grafzerk van kanunnik Cornelius Daems († mei 1631) met op de hoeken 4 evangelistensymbolen; centraal een vierpas met een renaissance wapenschild[noot 14]	232 × 127 cm	1631	Anoniem
Kruisgang (noord)	Grafzerk met reliëf van geestelijke (Heinricus van Steyvort?) onder gedetailleerd gotisch baldakijn[46]	244 × 129 cm	1498?	Anoniem
Kruisgang (noord)	Grafzerk van kanunnik Johannes van Doenrade († 28 juli 1508) met een reliëf van een staande priester met miskelk onder een gotische arcade; in de hoeken de 4 evangelistensymbolen[noot 15]	290 × 142 cm	1508	Anoniem
Kruisgang (noord)	Grafzerk van kanunnik en scholasticus Goswin (Gosewijn) Passart († 27 juni 1512/1520) met een reliëf van een geestelijke onder een uitbundige gotische arcade; in de omlijsting 6 wapenschilden, o.a. wapen van familie Passaert[noot 16]	296 × 130 cm	1520 (of 1512)	Anoniem
Sint-Annakapel	Grafzerk van de gebroeders Van Aken (Theodoricus en Renerus de Aquis), die kapel en altaar van de Heilige Anna stichtten in 1282[noot 17]	× cm	1283?	Anoniem

Zie ook

• Schatkamer van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek (Maastricht)
• Gordel van Maria
• Lijst van kapitelen in de kooromgang van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek
• Lijst van schilderijen, beelden en monumenten in de Sint-Servaasbasiliek
• Lijst van beelden in Maastricht

Geraadpleegde literatuur

• (fr) Bock, Franz, en Michaël Willemsen (1873): Antiquitées Sacrées conservées dans les Anciennes Collégiales de S.Servais et de Notre-Dame à Maestricht. Uitgever onbekend, Maastricht
• Evers, Ingrid M.H. (red.), J.A.K. Haas, Th.J. van Rensch, M. de Kreek, Z. van Ruyven-Zeman, W. van Leeuwen, S. Tagage (1994): Schatkamernieuws in het zilver. Parochie Onze Lieve Vrouwe Ten Hemelopneming, Maastricht
• Evers, Ingrid M.H. (2006): 'Een parochiekerk in de achttiende eeuw: het interieur van de Sint-Nicolaaskerk te Maastricht', in: Publications (PSHAL #142), pp. 189-251. LGOG, Maastricht. ISSN 0167-6652
• Franquinet, G.D.L. (1877): Beredeneerde inventaris der oorkonden en bescheiden van het kapittel van O.L. Vrouwekerk te Maastricht, berustende op het provinciaal archief van Limburg, Deel II. Uitg. Ch. Hollman, Maastricht. PPN: 407642234 (online tekst deel II)
• Goessen, J., e.a., Schatkamernieuws "Slevrouwe", diverse losse nummers, 1986-1993. Basiliek van Onze Lieve Vrouw, Maastricht
• (en) Hartog, Elizabeth den (2002): Romanesque Sculpture in Maastricht. Bonnefantenmuseum, Maastricht. ISBN 9072251318
• Haye, Régis de la (2005): Onze-Lieve-Vrouwekerk I (Maastrichts Silhouet #62). Stichting Historische Reeks Maastricht, Maastricht. ISBN 905842023X
• Kreek, Mieke de (1990): 'De schatkamer van de Onze-Lieve-Vrouwekerk', in: Hemelse trektochten. Broederschappen in Maastricht 1400-1850, pp. 122-135. Vierkant Maastricht #16. Stichting Historische Reeks Maastricht, Maastricht. ISBN 90-70356-55-4
• Kreek, Mieke de (1994): De kerkschat van het Onze-Lieve-Vrouwekapittel te Maastricht. Clavis Kunsthistorische Monografieën deel XIV. Clavis/Architectura & Natura Pers, Utrecht/Amsterdam/Zutphen. ISBN 90-71570-44-4
• Nispen tot Sevenaer, E.O.M. van (1926/1974): De monumenten in de gemeente Maastricht, Deel 2. Arnhem (online tekst)
• Poel, P. te, en P. van den Brink (red.), m.m.v. A. Truyen, P. Ubachs, Th. van Rensch en T. Oostendorp (2000): Op de drempel van een nieuwe tijd: de Maastrichtse beeldsnijder Jan van Steffenswert (voor 1470 - na 1525). Catalogus van gelijknamige tentoonstelling in het Bonnefantenmuseum, Maastricht, 11 nov. 2000 - 11 feb. 2001
• Szénássy, I.L. (red.) (1978): Maastrichts Zilver, tentoonstellingscatalogus Bonnefantenmuseum, Maastricht
• Timmers, J.J.M. (1971): De kunst van het Maasland. Maaslandse Monografieën (groot formaat), deel 1. Van Gorcum, Assen. ISBN 90-232-0726-2
• Ubachs, Pierre J.H., en Ingrid M.H. Evers (2005): Historische Encyclopedie Maastricht. Walburg Pers, Zutphen / RHCL, Maastricht. ISBN 90-5730-399-X