Sint-Bernardusabdij (Hemiksem)

De Sint-Bernardusabdij van Hemiksem (provincie Antwerpen) is een voormalige cisterciënzerabdij, gesticht in 1243, die opgeheven werd tijdens de Franse Revolutie. De abdijheren waren sinds 1243 heer van de heerlijkheid Hemiksem.^[1] De gebouwen zijn nu eigendom van de gemeente Hemiksem.

Sint-Bernardusabdij
Wapen van de Sint-Bernardusabdij
Land	België
Regio	Vlaanderen
Plaats	Hemiksem
Coördinaten	51° 8′ NB, 4° 20′ OL
Religie	Rooms-katholiek
Kloosterorde	Cisterciënzers
Moederklooster	Abdij van Villers
Gebouwd in	1246
Gesloten in	1796
Monumentale status	Beschermd
Portaal    Religie

Luchtfoto met links de plaats waar de kerk stond

De toren in de westgevel

Abdijkerk, restanten

Sint-Bernardusabdij tijdens het blauwe uur

De Sint-Bernardusabdij in Hemiksem, gravure van Harrewijn uit Les Délices des Pays-Bas (1786)

Geschiedenis

De abdij is genoemd naar Bernardus van Clairvaux. De stichting van de abdij, eerst in Vremde (1236) en daarna verhuisd naar Hemiksem (1243), werd mede mogelijk gemaakt door de steun van de hertogen Hendrik I en zijn zoon Hendrik II van Brabant. De abdij werd door paus Urbanus IV bevestigd. Er wordt aangenomen dat de monniken van de abdij nauw betrokken waren bij de ontginning van klei in de Rupelstreek, en dus bij het maken van baksteen. De benaming paepsteen verwijst nog naar de religieuze invloed. Het einde van de 16e eeuw was een woelige periode voor de katholieke clerus in de regio, zodat in 1578 de abdij tijdelijk verlaten werd onder druk van de beeldenstorm. In 1672 brandde de abdij grotendeels af. De huidige gebouwen dateren dan ook uit de 17e en 18e eeuw.

De abdij bezat de heerlijke rechten in onder meer Hemiksem, Puurs, Westmalle en Zoersel. De abdijheren bedienden onder meer parochies (Patronaatsrecht) in Oudenbosch, Wouw, Gastel, Hoeven, Kapellen en Loenhout. De abdij bezat belangrijke refugiehuizen in Antwerpen, Lier en Brussel. De abt van de abdij zetelde bovendien in de Staten van Brabant.^[2]

De Franse Revolutie hief de orde op, en de kerk van de abdij werd afgebroken. In 1836 kochten de overgebleven religieuzen dan de Sint-Bernardusabdij in Bornem, en verlieten Hemiksem definitief. In 2017 verlieten de monniken ook de abdij van Bornem.^[3]

Lotgevallen na de Franse Revolutie

Het gebouw werd vanaf 1811 gebruikt als maritiem hospitaal. In 1821 verbouwde de Antwerpse architect Pierre Bruno Bourla de abdij tot een correctionele gevangenis met grote slaapzalen. Er verbleven 1554 mannen, 457 vrouwen en vele kinderen. Vanaf 1867, toen slaapzalen uit de mode waren en werden vervangen door aparte cellen, werd het complex gebruikt als militair depot. Vlak na de Tweede Wereldoorlog werd het gebruikt als interneringskamp voor collaborateurs. Van 1948 tot 1977 werd het opnieuw door het leger gebruikt. Vanaf 1977 volgde een lange periode van leegstand en verval.

Sinds 1973 is het gebouw beschermd. Het werd door de gemeente aangekocht in 1988. De meeste militaire bijgebouwen werden afgebroken en de Vlaamse Gemeenschap richtte een park in op het domein rond de abdij. De west- en oostvleugel van het gebouwencomplex werden midden jaren '90 gerestaureerd.

Huidige bestemmingen

• Het administratief centrum van de gemeente Hemiksem in de westvleugel
• Serviceflats in de oostvleugel
• Heemkundig museum "Omtrent den Hover" en lokalen van heemkundige kring "Heymissen vzw" in de noordvleugel
• Gilliot & Roelants Tegelmuseum in de lange middelvleugel
• Oefenlokalen van de Sint-Sebastiaansgilde van Hemiksem
• Een zomerbar in een deel van de vroegere abtswoning in de zuidvleugel

Op de evenementenweide naast de abdij vond van 2004 tot 2013 jaarlijks in augustus het gratis vierdaagse festival Casa Blanca plaats.

Abten

De bisschop van Antwerpen was enige tijd titulair abt van de abdij. Het huidige bisschoppelijk paleis aan de Schoenmarkt in Antwerpen was een refugiehuis van de abdij.

De abten van de Sint-Bernardusabdij (Vremde-Hemiksem-Bornem)^[4]

#	Naam	Ambtsperiode	Opmerking
1	Hugo 'E Villariosomissus' van Bierbeke	1237-1243	Abt in Vremde
2	Gosuinus Dreyman	1243-1251	Eerste abt te Hemiksem
3	Balduinus van Gistel	1252-1257
4	Guilelmus van Uytenkerke	1257-1261
5	Arnulphus van Ghestele	1261-1266
6	Guilelmus van Diepenbeke	1266-1272
7	Henricus van Melbreuck	1272-1279
8	Jacobus van Waelhem	1296-1305
9	Raduardus van Mechelen	1305-1308
10	Henricus van Pulle	1308-1311
11	Johannes van Malre	1311-1315
12	Johannes van Steenberghe	1315
13	Henricus Banaert	1315-1341
14	Gosuinus Dreyman	1341-1356
15	Guilelmus van Mortere	1356-1364
16	Johannes van Wesele	1364-1378
17	Petrus Boute	1379
18	Jordanus van Aarschot	1378-1390
19	Johannes van Turnhout	1390-1397
20	Petrus van Santvliet	1397-1423
21	Petrus van Gorchem	1423-1431
22	Petrus van Breda	1431-1453
23	Gerardus van der Donck	1453-1468
24	Martinus Blijleven	1468-1498
25	Romuldus van Eppeghem	1498-1504
26	Johannes de Gross	1504-1505
27	Petrus Cops	1505-1518
28	Marcus Cruyt	1519-1536	Vicaris-generaal
29	Jacobus van der Meeren	1536-1559
30	Thomas van Thielt	1559-1566	Hij werd protestant en afgezet in 1566. In 1567 werd Jacobus Ceeuwen (Oudenbosch, 1530) als nieuwe abt gekozen, maar hij kwam nooit in functie gezien deze functie vanaf toen en tot 1649 naar de Bisschop van Antwerpen ging.[5]
31	Franciscus Sonnius	1570-1576	Bisschop van Antwerpen
32	Jan van der Noot	1576-1586	Bisschopszetel van Antwerpen was vacant
33	Laevinus Torrentius	1586-1595	Bisschop van Antwerpen
34	Guilelmus van Berghen	1598-1601	Bisschop van Antwerpen
35	Johannes Van Mire	1604-1611	Bisschop van Antwerpen
36	Johannes Van Malder	1611- (1631?) 1633	Bisschop van Antwerpen
37	Gaspard Van den Bosch	1634-1649	Bisschop van Antwerpen
38	Judocus Gillis	1649-1660	Eerste abt na de scheiding van het bisdom Antwerpen
39	Johannes van Heymissen	1660-1678
40	Antonius Spanoghe	1679-1706
41	Petrus Pierssens	1706-1716	Prior
42	Cornelius Addriaenssens	1716-1721	Prior
43	Gerardus Rubens	1722-1736
44	Alexander Adriaenssens	1736-1740
45	Edmundus de Vylder	1740-1769
46	Norbertus Bruyndonckx	1769-1780
47	Benedictus Neefs	1780-1790
48	Raphael Seghers	1790-1810	Laatste abt te Hemiksem
49	Robertus Van Ommeren	1856-1895	Eerste abt te Bornem
50	Amadeus De Bie	1895-1901
51	Thomas Schoen	1901-1934
52	Godefridus Indewey	1935-1940
53	Eugenius Dirickx	1941-1955
54	Robertus Peeters	1955-1965
55	Gerardus Wassenberg	1965-1978	Prior-administrator vanaf 1965, abt vanaf 1975
56	Edmundus Van Dam	1987-1993
57	Leo Van Schaverbeeck	1993-2017	Laatste abt, overleden in 2023[6][7]

Kerkmeubilair uit de abdij

Na de sluiting van de kloosters in 1796 werd de abdij verkocht. Inderhaast verborgen de monniken waardevolle bezittingen, waarvan verschillende zich nu in de de abdij in Bornem bevinden. Wat overbleef van de bibliotheek ging naar de Sint-Michielsabdij in Antwerpen. Een deel van het kerkmeubilair is nog te bezichtigen, waaronder het hoogaltaar, de preekstoel en een deel van koorgestoelte.^[8]

• 
  Het hoogaltaar bevindt zich in de Sint-Andrieskerk te Antwerpen
• 
  De preekstoel bevindt zich de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal te Antwerpen
• 
  Een deel van het koorgestoelte bevindt zich in de Sint-Lambertuskerk te Wouw

Zie ook

• Sint-Bernardusabdij (Bornem)
• Cisterciënzers
• Hemiksem
• Refugiehuis Sint-Bernardus te Lier

Externe link

• Sint-Bernardusabdij (Hemiksem) in de ODIS

Bronnen, noten en/of referenties

1. De Schepper, Louis (1974). Heymissen. L. De Schepper, Antwerpen, p. 173-177.
2. Houtman, Erik (2005). Een Kaartboek van de Sint-Bernardusabdij Hemiksem. 1666-1671. Algemeen Rijksarchief, Brussel.
3. Stijn Van de Sande, Theo Derkinderen, Abt Leo Van Schaverbeeck, laatste abt van Bornemse Sint-Bernardusabdij, overleden op 83-jarige leeftijd. Het Nieuwsblad (26 februari 2023). Geraadpleegd op 16 maart 2023.
4. Van de Cruys, Marc, Cheron, Marc (2003). Heraldiek van Abdijen en Kloosters 2. St.-Bernardus aan de Schelde. Homunculus, Wijnegem.
5. Jacobus Zeeuwen. “In 1566 heerste er een grote commotie in de abdij. De abt, Thomas van Thielt, was afvallig geworden. Hij werd daarom afgezet en er moest een nieuwe abt verkozen worden. Jacobus Van Zeeuwen was één van de kandidaten. Bij de stemming die plaatsvond op 5 september 1567 behaalde hij 35 stemmen: 26 eerste, 8 tweede en 1 derde stem. Niettemin kon zijn functie niet opnemen omdat het abbatiaat voortaan van rechtswege zou toekomen aan de bisschop van het nieuw opgerichte bisdom Antwerpen, om deze alzo van een inkomen te voorzien. Franciscus Sonnius werd alzo de nieuw abt.”
6. Stijn Van de Sande, Theo Derkinderen, Abt Leo Van Schaverbeeck, laatste abt van Bornemse Sint-Bernardusabdij, overleden op 83-jarige leeftijd. Het Nieuwsblad (26 februari 2023). Geraadpleegd op 16 maart 2023.
7. Abt Leo Van Schaverbeeck overleden op 83-jarige leeftijd. Mariabode (27 februari 2023). Gearchiveerd op 24 maart 2023. Geraadpleegd op 24 maart 2023.
8. Boddaert, F., Lampo J., Lombaerde P., Meeuwis W., Van Reeth I. (1996). 750 jaar Sint-Bernardusabdij. Continental Publishing, Antwerpen. ISBN 90 5720 0120.

Mediabestanden

Zie de categorie St. Bernard's Abbey, Hemiksem van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.