Fosfor

Fosfor er eit ikkje-metallisk grunnstoff med kjemisk symbol P og atomnummer 15. Det er plassert i gruppe 15 i p-blokka i periodesystemet.

15 Silisium ← Fosfor → Svovel N ↑ P ↓ As Heile tabellen
Generelle eigenskapar
Namn, kjemisk symbol, atomnummer	Fosfor, P, 15
Kjemisk serie	Ikkje-metall
Gruppe, periode, blokk	15, 3, p
Tettleik, hardleik	1823 kg/m3, (?) (ikkje SI)
Utsjånad	Kvit / raud / svart
Atomeigenskapar
Atommasse	30,973761 u (ikkje SI)
Atomradius (berekna)	100 (98) pm
Kovalent radius	106 pm
Ioneradius	44 pm (ladning: +3)
van der Waals radius	180 pm
Elektronkonfigurasjon	[Ne]${\displaystyle 3s^{2}3p^{3}}$
Elektron per energinivå	2, 8, 5
Oksidasjonstrinn (oksid)	−5, −4, −3, +3, +4, +5 (svak syre)
Krystallstruktur	Monoklin
Fysiske eigenskapar
Tilstandsform	Fast stoff
Smeltepunkt	317,3 K (44,2°C)
Kokepunkt	550 K (277°C)
Molart volum	17,02 cm3/mol
Fordampingsvarme	12,129 kJ/mol
Smeltevarme	0,657 kJ/mol
Damptrykk	20,8 Pa ved 21 °C
Ljodfart	(?) m/s ved °C
Diverse eigenskapar
Elektronegativitet	2,19 (Paulings skala)
Spesifikk varmekapasitet	769 J/(kg·K)
Elektrisk konduktivitet	1000 MS/m
Termisk konduktivitet	0,235 W/(m·K)
Ioniseringspotensial	1 018 kJ/mol  1 909 kJ/mol  2 918 kJ/mol  4 963 kJ/mol  6 280 kJ/mol 21 275 kJ/mol 25 404 kJ/mol 29 861 kJ/mol 35 864 kJ/mol 40 966 kJ/mol 46 280 kJ/mol 54 080 kJ/mol 59 043 kJ/mol
Mest stabile isotopar
Iso- top Naturleg førekomst Halverings- tid (ikkje SI) NM NE MeV (ikkje SI) NP 31P 100% (stabil) 32P (kunstig) 14,28 døgn β− 1,709 32S 33P (kunstig) 25,3 døgn β− 0,249 33S
SI-einingar og STP er brukt unntatt der det er avmerkt

Fosfor finst i minst fire allotrope former. Kvitt fosfor og raudt fosfor er dei to vanlegaste.

Biologisk rolle

Den største delen av fosfor i menneskeroppen, rundt 86%, finst i bein og tenner i bindingar med kalsium. 8-9 % finn ein i musklane og resten i organa og blodet.

Fosfor er ein viktig komponent i DNA-molekylet, som lagrar arvestoff, og finst i ATP-molekyl, dei viktigaste energilagra i kroppen. Stoffet er òg del av mange av enzyma som styrer næringsomsetjinga. Det er ein del av fosforlipidane, som regulerer feittomsetjinga og feittbalansen i blodet. Gjennom fosforhaldige samband hjelper det til med å transportera hormon gjennom cellemembranen inn i cellene.

Mangel på fosfor i kroppen kan føra til problem med bukspyttkjertelen, mjukning av bein, tannverk, minka vekst, vekttap, lågare kapasitet i hjernen og nervene og generell trøytnad. Dersom ein derimot stadig får i seg for mykje fosfor kan blodet bli syrleg slik at kalsium blir løyst frå beina og skilt ut i urinen bunden til fosforet. Dette vil føra til mangel på kalsium og ein auke i feittmengda i blodet. Eit kosthald som er svært høgt på kjøtmat kan gje for mykje fosfor.

Kjelder for stoffet er kjøt, fisk, egg, korn, ris, mjølkeprodukt, ølgjær, lecitin, ertevekstar og tørka frukt.

Bruk

Fosfor vert særleg brukt i gjødsel i form av konsentrert fosforsyre

Viktige sambindingar

• Fosforsyre
• Fosfat

Sjå også

• Fosforescens
• Grunnstoffliste
• Periodesystemet
• Isotoptabell

Bakgrunnsstoff

• Fosfor Arkivert 2005-02-07 ved Wayback Machine.