Språket sakha

Sakha^[1] eller jakutisk er eit tyrkisk språk med ca. 363 000 talarar som blir snakka i republikken Sakha i Russland. Talarane blir kalla jakutar, og kallar seg sjølv for sakha.

Sakha саха тыла sakha tyla
Klassifisering	Tyrkiske språk  Nordtyrkisk   Jakutisk
Talarar	jakutar
Bruk
Tala i	Russland
Område	Sakha
Sakhatalande i alt	~363 000
Rangering	Ikkje topp-100
Skriftsystem	Kyrillisk alfabet
Offisiell status
Offisielt språk i	Republikken Sakha
Språkkodar
ISO 639-2	sah
ISO 639-3	sah
Glottolog	yaku1245
Wikipedia på sakha

Ved folketeljinga i 2010 oppgav 450 100 menneske at dei meistra sakha, dette omfatta ikkje berre dei som brukte det som morsmål. Ved same folketeljing var talet på etniske jakutar 478 100.^[2]

Klassifisering

Sakha er eit medlem av den nordlege greina av dei tyrkiske språka, i lag med ahor, tuvinsk og dolgansk i tillegg til sakha. Den nordtyrkiske språkfamilien er ei undergruppe av dei tyrkiske språka, som nokre lingvistar meiner er medlem av eit større altaisk språkfamilie.

På same måten som finsk, ungarsk og tyrkisk, har sakha vokalharmoni, er agglutinerande og manglar grammatisk genus. Ordstilling er som regel Subjekt Objekt Verb.

Geografisk utbreiing

Sakha blir snakka hovudsakleg i republikken Sakha. Det blir også snakka av jakutar i Khabarovsk kraj og i små diasporasamfunn i andre delar av Russland, Tyrkia, og andre delar av verda. Dolganarane er eit folk med ein annan etnisk identitet enn jakutane, men dei snakkar ein versjon av sakha som dei fleste ser på som ein dialekt, og ikkje eit eige dolgansk språk. Dolganane held til i Krasnojarsk kraj. Sakha blir brukt som lingua franca av andre etniske minoritetar i republikken Sakha.

Fonologi (lydlære)

Eit karakteristisk trekk ved sakha er vokalharmoni. Viss den første vokal i eit sakha-ord er ein fremre vokal, vil resten av vokalane i ordet også vere fremre: kelin «rygg»: e er ein open urunda fremre vokal, i er lukka, urunda, fremre.

Konsonantar

Konsonantfonem i jakutisk

	Bilabial		Dental		Alveolar		Palatal		Velar		Glottal
Plosivar	p	b	t	d			c	ɟ	k	g
Nasalar	m		n				ɲ		ŋ
Frikativar					s				x	ɣ	h
Flapp					ɾ
Approksimant							j, j̃
Laterale approksimantar					l

Vokalar

Vokalfonem i sakha

		Kort		Lang		Diftong
		Lukka	Open	Lukka	Open
Fremre	Urunda	i	e	iː	eː	ie
	Runda	y	ø	yː	øː	yø
Bakre	Urunda	ɯ	a	ɯː	aː	ɯa
	Runda	u	o	uː	oː	uo

Skriftsystem

Jakutisk blir skrive med det kyrilliske alfabetet: som vart laga for sakha i 1939 som ein ledd i den sovjetiske språkpolitikken, det består av det russiske alfabetet pluss 5 bokstavar i tillegg: Ҕҕ, Ҥҥ, Өө, Һһ, Үү.

Sakha-kyrillisk (Сахалыы сурук-бичик, Saxalïï suruk-bičik)

А а	Б б	В в	Г г	Ҕ ҕ	Д д	Дь дь	Е е	Ё ё
Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Л л	М м	Н н	Ҥ ҥ
Нь нь	О о	Ө ө	П п	Р р	С с	Һ һ	Т т	У у
Ү ү	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы
Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Lydverdiar

Kyrillisk	IPA
А а	/a/
Б б	/b/
В в	/v/	berre i russiske lånord
Г г	/g/
Ҕ ҕ	/ɣ, ʁ/
Д д	/d/
Дь дь	/ɟ/
Е е	/e, je/	berre i russiske lånord
Ё ё	/jo/	berre i russiske lånord
Ж ж	/ʒ/	berre i russiske lånord
З з	/z/	berre i russiske lånord
И и	/i/
Й й	/j, j̃/	Nasalisering av halvvokalen er ikkje vist i ortografien
К к	/k, q/
Л л	/l/
М м	/m/
Н н	/n/
Ҥ ҥ	/ŋ/
Нь нь	/ɲ/
О о	/o/
Ө ө	/ø/
П п	/p/
Р р	/r/
С с	/s/
Һ һ	/h/
Т т	/t/
У у	/u/
Ү ү	/y/
Ф ф	/f/	berre i russiske lånord
Х х	/x/
Ц ц	/ts/	berre i russiske lånord
Ч ч	/c/
Ш ш	/ʃ/	berre i russiske lånord
Щ щ	/ɕː/	berre i russiske lånord
Ъ ъ	?	berre i russiske lånord
Ы ы	/ɯ/
Ь ь	?	berre i russiske lånord
Э э	/e/
Ю ю	/ju/	berre i russiske lånord
Я я	/ja/	berre i russiske lånord

Grammatikk

Spørjeord

Spørjeord i sakha blir ståande in-situ; dei blir ikkje flytta fram til starten av setninga. Her er nokre døme: tuox «kva», kim «kven», xaydax «korleis», xas «kor mykje», xanna «kvar», xannɯk «kva slags».

Litteratur

Sakhafolk har ein munnleg litteraturtradisjon med epos kalla olonkho som tradisjonelt blir framførte av veltrente songarar. Eposa tek for seg sakhamytologi og soger. Fleire olonkho-dikt er blitt skrivne ned og omsette sidan 1800-talet, men berre nokre få eldre utøvarar av olonkho-tradisjonen er att. Dei har skipa eit program for å læra opp unge til å synga desse verka på språket sitt og gjenoppliva tradisjonen, men på ein noko omforma måte.^[3]

Den første publikasjonen på sakha var del av Nicolaas Witsens bok publisert i 1692 i Amsterdam.

I 2005 fekk Marianne Beerle-Moor, leiaraen for Institute for Bible Translation, Russia/CIS, heidra med ordene av sivilt mot av Republikken Sakha for omsetjinga av Det nye testamentet til sakha.^[4]

Ordtilfang på sakha og andre språk

Sakha		Tuvinsk		Tyrkisk	Usbekisk	Engelsk	Klassisk mongolsk
Kyrillisk	Latin	Kyrillisk	Latin
аччыктааһын	aččïktahïn	аштаар	aštaar	açlık	ochlik	hunger	ölüsgüleŋ ᠥᠯᠥᠰᠬᠦᠯᠡᠩ
аччык	aččïk	аш	aš	aç	och	hungry
аат	aat	ат	at	ad	ot	name
балык	balïk	балык	balïk	balık	baliq	fish
балыксыт	balïksït	балыкчы	balïkčï	balıkçı	baliqchi	fisherman	jiğasuçi ᠵᠢᠭᠠᠰᠤᠴᠢ
yy	uu	суг	sug	su	suv	water	usu ᠤᠰᠤ
тимир	timir	демир	demir	demir	temir	iron	temür ᠲᠡᠮᠦᠷ
күөл	küöl	хөл	khöl	göl	ko‘l	lake	na'ur ᠨᠠᠭᠤᠷ
атах	atax		adaḳ	ayak	oyoq	foot
мурун	murun	думчук	dumčuk	burun	burun	nose
баттах	battax	дүк	dük	saç	soch	hair	üsü ᠦᠰᠦ
илии	ilii	хол	khol	el	qo‘l	hand
күн	kün	хүн	khün	gün	kun	day, sun
муус	muus	дош	doš	buz	muz	ice	mösü ᠮᠥᠰᠥ
ыт	ït	ыт	ït	it	it	dog
сүрэх	sürex	чүрек	čürek	yürek	yurak	heart	jirüke ᠵᠢᠷᠦᠬᠡ
сарсын	sarsïn	даарта, эртен	daarta, erten	yarın	ertaga	tomorrow
бүгүн	bügün	бөгүн	bögün	bugün	bugun	today
былыт	bïlït	булут	bulut	bulut	bulut	cloud
хаар	xaar	хар	khar	kar	qor	snow
хаан	xaan	хан	khan	kan	qon	blood
эт	et	эът	èt	et	et	meat
тиис	tiis	диш	tiš	diş	tish	tooth
ат	at	аът	àt	at	ot	horse
таас	taas	даш	daš	taş	tosh	stone
үүт	üüt	сүт	süt	süt	sut	milk	sün ᠰᠦᠨ
ынах	ïnax	инек	inek	inek	inak/sigir	cow
хара	xara	кара	kara	kara	qora	black	qar-a ᠬᠠᠷ᠎ᠠ
сыттык	sïttïk	сыртык	sïrtïk	yastık	yostiq	pillow
быһах	bïhax	бижек	bižek	bıçak	pichoq	knife
бытык	bïtïk			bıyık	mo‘ylov	mustache
кыс, кыһын	kïs, kïhïn	кыш	kïš	kış, kışın	qish	winter
туус	tuus	дус	dus	tuz	tuz	salt
тыл	tïl	дыл	dïl	dil	til	tongue, language	kele ᠬᠡᠯᠡ
cаха тылa	saxa tïla	Саха дыл, Якут дыл	Sakha dïl, Yakut dïl	saha dili, sahaca	yoqut tili, yoqutcha	Sakha
кыыс	kïïs	кыс	kïs	kız	qiz	girl, daughter
уол	uol	оол, оглу	ool, oglu	oğul, oğlan	o‘g‘il	son, boy
үөрэтээччи	üöreteečči	башкы	baškï	öğretici, öğretmen	o‘qituvchi	teacher
үөрэнээччи	üöreneečči	өөреникчи	öörenikči	öğrenci, talebe	o‘quvchi, talaba	student
уһун	uhun	узун	uzun	uzun	uzun	long, tall
кулгаах	kulgaax	кулак	kulak	kulak	quloq	ear
сыл	sïl	чыл, хар	čïl, khar	yıl	yil	year	jil ᠵᠢᠯ
киһи	kihi	кижи	kiži	kişi	kishi	human, man	kümün ᠬᠥᠮᠦᠨ
суол	suol	орук	oruk	yol	yo‘l	road, way
асчыт	asčït	белеткээр	beletkeer	aşçı	oshchi, oshpaz	cook
тараах	taraax	дыргак	dïrgak	tarak	taroq	comb
орто	orto	орта	orta	orta	o‘rta	middle
күн ортото	kün ortoto	дүш, дүъш, дүъште	düš, dǜš, dǜšte	gün ortası	kun o‘rtasi	midday, noon
күл	kül	хүлүмзүрүүр	khülümzürüür	gülmek	kulmoq	to laugh; to smile
өл	öl	өлүр	ölür	ölmek	o‘lmoq	to die
ис	is	ижер	ižer	içmek	ichmoq	to drink
бил	bil	билир	bilir	bilmek	bilmoq	to know
көр	kör	көөр (көр-)	köör (kör-)	görmek	ko‘rmoq	to see	qara ᠬᠠᠷᠠ
үөрэн	üören	өөренир	öörenir	öğrenmek	o‘rganmoq	to learn
үөрэт	üöret	өөредир	ööredir	öğretmek	o‘rgatmoq	to teach
ытыр	ïtïr	ызырар	ïzïrar	ısırmak	tishlamoq	to bite
хас	xas	казар	kazar	kazmak	qozmoq, qazmoq	to dig
тик	tik	даараар	daaraar	dikiş dikmek, dikmek	tikmoq	to sew
кэл	kel	келир	kelir	gelmek	kelmoq	to come
салаа	salaa	чылгаар	čïlgaar	yalamak	yalamoq	to lick
тараа	taraa			taramak	taramoq	to comb
биэр	bier	бээр	beer	vermek	bermoq	to give
бул	bul	тывар	tïvar	bulmak	topmoq	to find
диэ	die	дe-, дi-	de-, di-	demek	demoq, aytmoq	to say
киир	kiir	кирер	kirer	girmek	kirmoq	to enter
иһит	ihit	дыңнаар	dïŋnaar	işitmek	eshitmoq	to hear
ас	as	ажар	ažar	açmak	ochmoq	to open
тут	tut	тудар	tudar	tutmak	tutmoq	to hold
ый	ïy	ай	ay	ay	oy	moon
ыйытыы	ïyïtïï	айтырыг	aytïrïg	soru	savol	question
кыайыы	kïayïï	тиилелге	tiilelge	zafer	g‘alaba	victory

Talord

Gammaltyrkisk	Tyrkisk	Usbekisk	Tuvinsk	Sakha	Engelsk
bir	bir	bir	bir	biir	one
eki	iki	ikki	iyi	ikki	two
üç	üç	uch	üş	üs	three
tört	dört	tŏrt	dört	tüört	four
beş	beş	besh	beş	bies	five
altı	altı	olti	aldı	alta	six
yeti	yedi	yetti	çedi	sette	seven
sekiz	sekiz	sakkiz	ses	aɣïs	eight
tokuz	dokuz	tŏqqiz	tos	toɣus	nine
on	on	ŏn	on	uon	ten

Døme

Artikkel 1 av Menneskerettsfråsegna:

Novgorodov sitt alphabet 1920–1929. (latinsk/IPA)	зɔn barɯta beje sltatɯgar nna bɯra:bɯgar teŋ blan try:ller. kiniler barɯ rk:n jd:q, sbasta:q blan try:ller, nna beje bejeleriger tɯlga ki:riniges bɯhɯ:lara dɔʃɔrdɔhu: tɯ:nna:q blqta:q.
Latinsk skrift 1929—1939. (Yañalif)	Çon вarьta вeje suoltatьgar uonna вьraaвьgar teꞑ вuolan tɵryyller. Kiniler вarь ɵrkɵn ɵjdɵɵq, suoвastaaq вuolan tɵryyller, uonna вeje вejeleriger tьlga kiiriniges вьhььlara doƣordohuu tььnnaaq вuoluoqtaaq.
Modern kyrillisk, 1939-no	Дьон барыта бэйэ суолтатыгар уонна быраабыгар тэҥ буолан төрүүллэр. Кинилэр бары өркөн өйдөөх, суобастаах буолан төрүүллэр, уонна бэйэ бэйэлэригэр тылга кииринигэс быһыылара доҕордоһуу тыыннаах буолуохтаах.
Romanisert	J̌on barïta beye suoltatïgar uonna bïraabïgar teŋ buolan törüüller. Kiniler barï örkön öydööx, suobastaax buolan törüüller, uonna beye beyeleriger tïlga kiiriniges bïsïïlara doɣordohuu tïïnnax buoluoxtaax.
Engelsk	All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.