Rutil

Rutil er eit mineral som består av titandioksid, TiO₂. Det inneheld vanlegvis nokre prosent jarn og har då oftast ein raud eller brun farge. Reint titandioksid er kvitt.

Rutil
Vinraude rutilkrystallar frå Binndalen i Sveits (Storleik: 2.0 x 1.6 x 0.8 cm)
Generelt
Kategori	Oksydmineral
Kjemisk formel	TiO2
Strunz-klassifisering	04.DB.05
Krystallsymmetri	Tetragonal ditetragonal dipyramidal H-M-symbol: (4/m 2/m 2/m) Romgruppe: P 4/mnm
Einingscelle	a = 4.5937 Å, c = 2.9587 Å; Z = 2
Identifikasjon
Farge	raudbrun, raud, bleik gul, lyseblå, fiolett, sjeldangrasgrøn; svart om høgt innhald av Nb–Ta
Krystallform	Nåleforma til prismatiske krystallar, langstrekte og stripete parallell til [001]
Krystallsystem	Tetragonal ditetragonal dipyramidal
Tvilling	Vanleg på {011}, eller {031}; som kontakttvillingar med to, seks, eller åtte individuelle, syklisk, polysyntetisk
Kløyv	{110} god, 100 moderate, deling på {092} og {011}
Brot	Ujamn til delvis muslig
Mohs hardleiksskala	6.0 - 6.5
Glans	Diamantaktig til submetallisk
Strekfarge	Lyseraud til mørkeraud
Transparens	Ugjennomsiktig, gjennomsiktig i tynne fragment
Spesifikk vekt	4.23 aukande med innhald av Nb–Ta
Optiske eigenskapar
Optiske eigenskapar	Einaksa (+)
Brytingsindeks	nω = 2.613 nε = 2.909 (589nm)
Dobbeltbryting	0.296 (589nm)
Pleokroisme	Svak til tydeleg brunraud-grøn-gul
Dispersjon (spreiing)	kraftig
Smeltbarheit	Smeltbar i alkalikarbonat
Oppløyselegheit	Uoppløyseleg i syrer
Kjelder	[1][2][3][4]

Rutilnåler finst ofte inneslutta i kvarts (rutilkvarts, blåkvarts, rosenkvarts). To andre og sjeldnare mineral har same samansetjing, men ulik struktur: anatas og brookitt. Dette vert kalla polymorfi.

Rutil er særs utbreidd i magmatiske og metamorfe bergartar og kan dessutan finst anrika i sandavleiringar. Ein finn større mengder av mineralet fleire stadar på gabbroar i Sør-Noreg, og fleire stadar har det vore drift på mineralet, bl.a. i Kragerø.

Rutil vert nytta til å framstille porselensfargar, titanmetall og diverse titansambindingar. Klåre rutilkrystall blir framstilt kunstig og blir nytta som smykkestein med handelsnamnet titania.

Rutil blir brukt til å framstille rein titandioksid, TiO₂, som er eit kvitt pulver. Det blir brukt som kvitt fargepigment i bl.a. maling og iskrem, og framstilling av elektrodar til sveiseapparat.^[5] Titandioksid har E-nummer E171.^[6]

Rutil blir også framstilt frå ilmenitt, FeTiO3, som blir utvunne ved Titania i Sokndal i Rogaland. Ilmenitten blir smelta til rutil og jern ved ilmenittverket i Tyssedal og foredla til rutilpulver ved Kronos Titan i Fredrikstad.

Den største kjente rutilførekomsten i Noreg finst i Engebøfjellet i Førdefjorden. Denne inneheld minst 380 millionar tonn malm eller 15 millionar tonn rein rutil.^[7]

Nordic Mining har søkt om løyve til å utvinne denne. Prosjektet er sterkt omstridd, særleg fordi det innebærer å deponere store mengder avgang i Førdefjorden. Regjeringa har våren 2015 godkjent reguleringsplan og gitt utsleppsløyve, men det manglar framleis løyve til uttak av vatn og driftskonsesjon.