ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ

ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: गोवर्धन पर्वत; Govardhana Parvata), ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਅਤੇ ਗਿਰੀਰਾਜ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮਥੁਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਸਬੇ ਗੋਵਰਧਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਹਿੰਦੂ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਥੁਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ 8 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਬੀ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਗੋਵਰਧਨ ਅਤੇ ਰਾਧਾ ਕੁੰਡ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ,^[1][2] ਵਿਚ ਆਈ.ਐਸ. ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਨ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 21 ਕਿ.ਮੀ. (13 ਮਈ) ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਹੈ।^[3] ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਕੇਂਦਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭੂਮੀ (ਗੋਵਰਧਨ ਸੀਲਾ) ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।^[4][5]

ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ, ਗੋਵਰਧਨ ।

ਵਿਉਂਤਪਤੀ

'ਗੋਵਰਧਨ' ਨਾਮ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਅਨੁਵਾਦ ਹਨ। ਅੱਖਰੀਂ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ 'ਗੋ' ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ 'ਗਊਆਂ' ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 'ਵਰਧਨ' ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ 'ਪੋਸ਼ਣ' ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 'ਗੋ' ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਰਥ ਹੈ 'ਇੰਦਰੀਆਂ' ਅਤੇ 'ਵਰਧਨ' ਦਾ ਅਰਥ 'ਵਧਾਉਣਾ' ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ - ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਭਗਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਖਿੱਚ ਵਿੱਚ 'ਜੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ' ਨਾਮ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੋਵਰਧਨ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਭਗਤੀ (ਭਗਤੀ) ਨੂੰ ਵਧਾ ਕੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਨਾਲ, ਸਾਰੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਤੱਵ ਬ੍ਰਹਮਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਝੁਕਾਅ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।

ਭੂਗੋਲ

ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ, ਰਾਧਾ ਕੁੰਡ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੋਵਰਧਨ ਦੇ ਦੱਖਣ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਵੱਟ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ, ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ 100 ਫੁੱਟ (30 ਮੀਟਰ) ਉੱਪਰ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਸਿਰੇ 'ਤੇ ਪੰਚਾਰੀ ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਅਨਯੋਰ ਅਤੇ ਜਾਤੀਪੁਰਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ। ਗੋਵਰਧਨ ਪਹਾੜੀ ਦਾ ਪਰਿਕਰਮਾ ਮਾਰਗ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਭਰਤਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੱਟਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।^[6]

ਪਿਛੋਕੜ

ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਰਬਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਭਰਾ ਬਲਰਾਮ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਛਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਕਈ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਘੰਟੇ ਬਿਤਾਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਬਾਗ, ਤਲਾਅ, ਗੁਫਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਗਊ-ਚਰਾਗਾਹਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਸਵਰਗ ਵਰਗੀ ਪਨਾਹਗਾਹ, ਝਰਨਿਆਂ ਦਾ ਖੇਤਰ, ਬਾਗ-ਗਰੋਵ (ਵਣ), ਅਰਬਰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕੁੰਡ, ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਰਾਧਾ ਨਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਹਸ ਅਤੇ ਰਾਸ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।^[7]

ਸ਼੍ਰੀਨਾਥ ਜੀ ਪੁਰਾਣਾ ਮੰਦਰ

ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਇਕਲੌਤਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਰ ਸ਼੍ਰੀਨਾਥਜੀ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀਨਾਥ ਜੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉੱਥੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ਅਤੇ ੧੦੦ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉੱਥੇ ਰਹੇ। ਇਹ ਮੰਦਰ ਪੂਰਨਮਾਲਾ ਖੱਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ਮਹਾਪ੍ਰਭੂਜੀ ਸ਼੍ਰੀ ਵੱਲਭਚਾਰੀਆ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਅਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਵੈਸ਼ਣਵ ਦਾ ਇਹ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਰਾਤ ਸ਼੍ਰੀਨਾਥ ਜੀ ਖੁਦ ਨਾਥਦੁਆਰਾ ਉਦੈਪੁਰ ਤੋਂ ਸ਼ਯਾਨ ਲਈ ਇਸ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।

ਹੋਰ ਮੰਦਰ

ਕੁਸੁਮ ਸਰੋਵਰ ("ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਝੀਲ"), ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਸਰੋਵਰ ("ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਝੀਲ") ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਗੋਵਰਧਨ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ

ਪਰਬਤ ਉੱਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਢਾਂਚੇ ਸੋਲ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਹਨ। 2013 ਤੱਕ, ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਗਿਆਤ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਕੁਝ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:

• ਕੁਸੁਮ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਅਤੇ ਝੀਲ^[8][9]

ਕੁਸੁਮ ਸਰੋਵਰ, ਗੋਵਰਧਨ, ਵਿਆਪਕ ਬਹਾਲੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 2017

• ਗਿਰੀਰਾਜ ਮੰਦਰ^[10]

ਗੋਵਰਧਨ ਗਿਰੀਰਾਜ ਮੰਦਰ, ਮਥੁਰਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ

. ਗਿਰੀਰਾਜੀ ਨੂੰ ਹਰ ਰਾਤ ਸ਼੍ਰੀਨਾਥ ਜੀ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀਨਾਥ ਜੀ ਹਰ ਰਾਤ ਗੋਵਰਧਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।

• ਸ਼੍ਰੀ ਚੈਤੰਨਿਆ ਮੰਦਰ, ਜੋ ਕਿ ਲਾਲ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਾਧਾ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਨਾਲ ਸਜੀ ਹੋਈ ਹੈ।^[11]

• ਰਾਧਾ ਕੁੰਡ ਮੰਦਰ^[12]

• ਮਾਨਸੀ ਗੰਗਾ ਝੀਲ

ਮਾਨਸੀ ਗੰਗਾ

ਕਥਾ

ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਥਾਵਾਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਪਰਬਤ ਨੂੰ ਹੜ੍ਹ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ, "ਗੋਪੀਆਂ (ਗਊ-ਬੂਟੀਆਂ) ਨਾਲ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭੂਤਾਂ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਹਨ। ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਵਿੱਚ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਲਦ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੋਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇੱਕ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਭੋਜਨ ਦੇ ਪਹਾੜ ਅੰਨਕੂਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਬਤ, ਇੰਦਰ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਹੜ੍ਹ, ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਚਿਤ੍ਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।^[13]

ਗਿਰੀਰਾਜ ਚਾਲੀਸਾ (ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਚਾਲੀ ਸਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਜਨ) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੋਵਰਧਨ ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਪੁਲਸਤਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਨ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਨ ਵਿੱਚ ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰੇ ਨੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਰੁੱਖਾਂ, ਹਿਰਨਾਂ ਅਤੇ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤੇ।

ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਨੂੰ ਚੁਕਣਾ

ਗੋਵਰਧਨ ਪੂਜਾ ਦੀਵਾਲੀ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਦਿਨ ਹੈ ਜਦੋਂ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਗਰਜ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਇੰਦਰ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਸੀ। ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇੰਦਰ ਨੂੰ ਸਾਲਾਨਾ ਭੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਡੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵੇਖੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੰਦ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ 'ਧਰਮ' ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਸਾਨ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਇਆ, ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪੂਜਾ (ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ) ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਵਧਾਇਆ। ਫਿਰ ਇੰਦਰ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੜ੍ਹ ਲਿਆਂਦਾ। ਫਿਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਮੀਂਹ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ /ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਬਤ ਹੇਠਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। । ਇੰਦਰ ਨੇ ਆਖਰਕਾਰ ਹਾਰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਰਵਉੱਚ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਸ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਚਮਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ - ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ 'ਕਰਮ' ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।^[14]