ਗ਼ੁਲਾਮ ਖ਼ਾਨਦਾਨ

ਗੁਲਾਮ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਜਾਂ ਗ਼ੁਲਾਮ ਵੰਸ਼ ਜਾਂ ਮਮਲੂਕ ਵੰਸ਼ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਸੀ। ਇਸ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਾਸਕ ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਐਬਕ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੋਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਨੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸੱਤਾ ਉੱਤੇ 1206 ਈਸਵੀ ਤੋਂ 1290 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਗੁਲਾਮ ਵੰਸ਼ ਇਸ ਕਾਰਣ ਪਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਤੇ ਬਲਬਨ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮ ਭਾਵ ਦਾਸ ਸਨ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਸਿੰਘਾਸਨ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥ ਹੋਏ। ਕੁਤੁਬਦੀਨ (1206 - 1210 ਈਸਵੀ) ਮੂਲ: ਸ਼ਹਾਬੁਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦਾ ਤੁਰਕੀ ਦਾਸ ਸੀ ਤੇ 1192 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਤਰਾਇਣ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਬਿਹਾਰ ਤੇ ਬੰਗਾਲ ਤੱਕ, 1206 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਗੌਰੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਸਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਕੁਤਬਦੀਨ ਐਬਕ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦਾ ਤੁਰਕੀ ਦਾਸ ਸੀ ਪਰ ਉਸਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇਖਕੇ ਗੌਰੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦਾਸਤਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸ਼ਕ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ 1211 ਈਸਵੀ ਤੋਂ 1236 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਇਆ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਨਰਮਦਾ ਤੱਕ ਤੇ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਸਿੰਧੂ ਤੱਕ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਗੁਲਾਮ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਤਹਿਤ ਆ ਗਿਆ। ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਬੜੇ ਹੀ ਬਿਲਾਸੀ ਸਨ। ਅੰਤ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ 1236 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਰਜ਼ੀਆ ਬੇਗਮ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠੀ। ਰਜ਼ੀਆ ਬੜੀ ਹੀ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਮਹਿਲਾ ਸੀ ਉਹ ਮਰਦਾਨੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਕੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠਦੀ ਸੀ ਪਰ ਸਾਜ਼ਿਸਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਅ ਨਾ ਸਕੀ ਤੇ 1240 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਵੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਾਸ਼ਕ ਹੋਇਆ - ਸੁਲਤਾਨ ਗਿਆਸੁਦੀਨ ਬਲਬਨ ਵੀ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਸੀ, ਇਸਨੇ 1266 ਈਸਵੀ ਤੋਂ 1287 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਇਸਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਅਮੀਰ ਖੁਸਰੋ ਗੁਲਾਮ ਸ਼ਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਹੀ ਵਰੋਸਾਏ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਇਸ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾਪਕ ਗ਼ੁਲਾਮ (ਦਾਸ) ਸਨ ਨਾ ਕਿ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਵਿਚੋਂ ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਿਰਫ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਗ਼ੁਲਾਮ ਵੰਸ਼ ਮਮਲੂਕ ਵੰਸ਼
1206–1290
ਮਮਲੂਕ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ[2]
ਰਾਜਧਾਨੀ	ਲਹੌਰ (1206–1210) ਬਦਾਯੂੰ (1210–1214) ਦਿੱਲੀ (1214–1290) [3]
ਆਮ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ	ਫ਼ਾਰਸੀ [4]
ਧਰਮ	ਸੁੰਨੀ ਇਸਲਾਮ
ਸਰਕਾਰ	ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ
ਸੁਲਤਾਨ
• 1206–1210(ਪਹਿਲਾ)	ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਐਬਕ
• 1290(ਅਖੀਰ)	ਸ਼ਮਸੁਦੀਨ ਕਯੂਮਰਸ
ਇਤਿਹਾਸ
• Established	1206
• Disestablished	1290
ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖ਼ਿਲਜੀ ਵੰਸ਼
ਅੱਜ ਹਿੱਸਾ ਹੈ	ਭਾਰਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਨੇਪਾਲ

ਸ਼ਾਸਕ ਸੂਚੀ

• ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਐਬਕ (1206-1210)
• ਆਰਾਮਸ਼ਾਹ (1210-1211)
• ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ (1211-1236)
• ਰੁਕਨ-ਉਦ-ਦੀਨ ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ (1236)
• ਰਜ਼ੀਆ ਸੁਲਤਾਨ (1236-1240)
• ਮੁਈਜੁੱਦੀਨ ਬਹਿਰਾਮਸ਼ਾਹ (1240-1242)
• ਅਲਾਉ ਦੀਨ ਮਸੂਦ (1242-1246)
• ਨਸੀਰੂਦੀਨ ਮਹਿਮੂਦ (1246-1266)
• ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਬਲਬਨ (1266-1286)
• ਮੁਈਜ਼ ਉਦ-ਦੀਨ ਕਾਇਕਾਬਾਦ (1287-1290)
• ਸ਼ਮਸੁਦੀਨ ਕਯੂਮਰਸ (1290)

ਰਾਜਕਾਲ

ਇਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸੱਤਾ ਉੱਤੇ ਕਰੀਬ 84 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ਪਾਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲੰਬੇ ਸਮਾਂ ਤੱਕ ਪ੍ਰਭੁਤਵ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਚੰਗੇਜ ਖਾਂ ਦੇ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜਵਾਬ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਮੰਗੋਲਾਂ ਦਾ ਹਮਲਾ ਵੀ ਹੋਇਆ।

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਗਰ

• 
  ਕੁੱਵਤ ਉੱਲ ਇਸਲਾਮ ਮਸਜਿਦ
• 
  ਕੁੱਵਤ ਉੱਲ ਇਸਲਾਮ ਮਸਜਿਦ
• 
  ਅਜਮੇਰ ਵਿੱਚ ਅਢਾਈ ਦਿਨ ਕਾ ਝੋਪੜਾ ਮਸਜਿਦ
• 
  ਸੁਲਤਾਨ ਘੜੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ
• 
  ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਦਾ ਮਕਬਰਾ
• 
  ਕੁਤਬ ਮੀਨਾਰ
• 
  ਕੁਤਬ ਮੀਨਾਰ ਦਾ ਨੀਚੇ ਤੋਂ ਦ੍ਰਿਸ਼

ਸ੍ਰੋਤ

• Anzalone, Christopher (2008). "Delhi Sultanate". In Ackermann, M. E. etc. Encyclopedia of World History. 2. Facts on File. pp. 100–101. ISBN 978-0-8160-6386-4.
• Walsh, J. E. (2006). A Brief History of India. Facts on File. ISBN 0-8160-5658-7.
• Dynastic Chart The Imperial Gazetteer of India, v. 2, p. 368.
• Sisirkumar Mitra (1977). The Early Rulers of Khajurāho. Motilal Banarsidass. ISBN 9788120819979.