ਮੇਵਾਤੀ ਘਰਾਨਾ

ਮੇਵਾਤੀ ਘਰਾਨਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਅਪ੍ਰੈਂਟਿਸਸ਼ਿਪ ਕਬੀਲਾ ਹੈ। ਪੰਡਿਤ ਜਸਰਾਜ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕ ਵੰਸ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ, ਘਰਾਨੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇੰਦੌਰ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਘੱਗੇ ਨਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਵਾਹਿਦ ਖ਼ਾਨ (ਬੀਨਕਾਰ) ਦੁਆਰਾ ਹੋਲਕਰ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਘਰਾਨੇ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰਿਹਾ ਹੈ। ^[1]

ਗਾਇਕ ਪੰਡਿਤ ਜਸਰਾਜ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ (2017)।

ਇਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵੱਖਰੇ ਸੁਹਜ, ਸ਼ੈਲੀ, ਅਭਿਆਸਾਂ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ,ਇਹ ਘਰਾਨਾ ਖੰਡਰਬਾਨੀ ਧਰੁਪਦ, ਅਤੇ ਕੱਵਾਲ ਬਚਨ ਸੰਗੀਤਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰਿਆ ਅਤੇ ਪੰ. ਜਸਰਾਜ ਦੀ ਗਾਇਕੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ।

ਇਤਿਹਾਸ

ਘੱਗੇ ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਅਤੇ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਮੇਵਾਤੀ ਘਰਾਨੇ ਦੇ ਸਿਰਜਨਕਾਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕੱਵਾਲ ਬਚਨ ਘਰਾਨੇ (ਕਵਾਲ ਬਚਨ ਕਾ ਘਰਾਨਾ) ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਸਨ।

ਵ੍ਯੁਤਪਤੀ

ਮੇਵਾਤੀ ਘਰਾਨਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਲੀ, ਜੈਪੁਰ ਅਤੇ ਇੰਦੌਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਘੱਗੇ ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਅਤੇ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਮੇਵਾਤ (ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਮੇਵਾੜ ਖੇਤਰ ਨਹੀਂ) ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਹਾਲੀਆ ਵਿਕਾਸ

ਘੱਗੇ ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੰਗੀਤਕ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲਿਆਂ ਮੁਨੱਵਰ ਖਾਨ, ਨੱਥੂਲਾਲ ਪੰਡਿਤ, ਚਿਮਨ ਲਾਲ ਪੰਡਿਤ, ਅਤੇ ਗੁਲਾਮ ਕਾਦਿਰ ਖਾਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਨੱਥੂਲਾਲ ਨੇ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਆਪਣੇ ਭਤੀਜੇ ਮੋਤੀਰਾਮ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ, ਜਿਸਨੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਜੋਤੀਰਾਮ ਨਾਲ ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਇਸ ਘਰਾਨੇ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।

ਜੋਤੀਰਾਮ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਜਬ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦਾ ਚੇਲਾ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਪਿਤਾ ਮੰਗਲੂ ਖਾਨ ਬੜੇ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਅਤੇ ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਘਰਾਨੇ ਦਾ ਮੈਂਬਰ) ਦਾ ਚੇਲਾ ਸੀ। ਮੋਤੀਰਾਮ ਨੇ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ, ਮਨੀਰਾਮ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨਰਾਇਣ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ। ਮੋਤੀਰਾਮ ਦੀ ਅਚਾਨਕ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਨੀਰਾਮ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨਰਾਇਣ ਨੇ ਮੇਵਾਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ, ਜਸਰਾਜ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਤਬਲਾ ਵਜਾਉਣਾ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿਖਲਾਈ ਸੀ। ਜਸਰਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਮੀਰ ਖਾਨ ਅਤੇ ਬੇਗਮ ਅਖਤਰ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਓਮਕਾਰਨਾਥ ਠਾਕੁਰ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਰੋਮਾਂਟਿਕਵਾਦ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਭਾਵਨਾਤਮਕ, ਭਗਤੀ, ਤਾਲ-ਸਚੇਤ, ਅਤੇ ਗੀਤ-ਸਚੇਤ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਰਵਾਇਤੀ ਮੇਵਾਤੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਸ਼ੈਲੀਗਤ ਤੱਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ।

ਵੰਸ਼

ਘੱਗੇ ਨਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਵਾਹਿਦ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ; ਖੰਡਰਬਨੀ ਧਰੁਪਦ ਬਾਜ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਤੋਂ ਗਾਇਕੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕੱਵਾਲ ਬਚਨ ਗਾਇਕੀ।

ਮੇਵਾਤੀ ਗਾਇਕੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਧਰੁਪਦ ਅਤੇ ਖ਼ਿਆਲ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ ਤੋਂ ਉੱਭਰੀ, ਬੜੇ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਹਦੂ-ਹੱਸੂ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਅੰਤਰ-ਵਿਆਹ ਰਾਹੀਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੱਗੇ ਨਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਲਖਨਊ ਦੇ ਸ਼ਕਰ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਬਡੇ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਕੱਵਾਲ ਬਚਨ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਉੱਭਰਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਵਾਰਿਸ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਹਦੂ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ,ਬੜੇ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਘਰਾਨੇ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਹੋਣ ਦਾ ਦਰਜਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ "ਤਾਨ ਬਾਜ਼ੀ" ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਲਈ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਵੱਡੇ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੰਸ਼ਜ ਵੱਡੇ ਮੁਬਾਰਕ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ ਸੀ। ਘੱਗੇ ਨਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਵਾਰਿਸ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ ਤੋਂ ਤਾਲੀਮ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬੜੇ ਮੁਬਾਰਕ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ।

ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਕਾਰਣ ਅਤੇ ਨੱਥੂ ਖਾਨ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਬੜੇ ਮੁੰਹਮਦ ਖਾਨ ਦੋਬਾਰਾ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਭੋਪਾਲ ਵਿੱਚ ਰੀਵਾ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਗਏ, ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਘੱਗੇ ਨਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਵਾਹਿਦ ਖ਼ਾਨ ਸੰਗੀਤਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਭੋਪਾਲ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ^[2]

ਭੂਗੋਲ

ਸੰਗੀਤਕ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰ ਗਏ, ਪਹਿਲਾਂ ਭੋਪਾਲ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਏ।

+ਇਹਨਾਂ ਪਰਵਾਸਾਂ ਨੇ ਘਰਾਨੇ ਦੀਆਂ ਸੰਗੀਤਕ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਹਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਆਖਰਕਾਰ, ਇਹਨਾਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮੇਵਾਤੀ ਗਾਇਕੀ ਵੱਖਰੀ ਬਣ ਗਈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਗਵਾਲੀਅਰ ਅਤੇ ਕੱਵਾਲ ਬਚਨ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਘਰਾਨੇ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤਕ ਅਤੇ ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।