ਰਾਮਨਗਰ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਰਾਮਨਗਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ 22 ਨਵੰਬਰ 1848 ਨੂੰ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸਰ ਹਿਊਗ ਗਫ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ।^[1]

ਰਾਮਨਗਰ ਦੀ ਲੜਾਈ
ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
ਮਿਤੀ 22 ਨਵੰਬਰ1848 ਥਾਂ/ਟਿਕਾਣਾ ਰਾਮਨਗਰ, ਜਿਲ੍ਹਾ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਪੰਜਾਬ 32°19′N 73°50′E ਨਤੀਜਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ
Belligerents
ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ	ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ
Commanders and leaders
ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ	ਹਿਊਗ ਗਫ਼
Strength
23,000	92,000 ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ 31,800 ਘੋੜਸਵਾਰ 384+ ਬੰਦੂਕਾਂ
ਰਾਮਨਗਰ Location within ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਦੇਖੋ ਰਾਮਨਗਰ ਰਾਮਨਗਰ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਦੇਖੋ

ਪਿਛੋਕੜ

ਪਹਿਲੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਏਜੰਟਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਸਿੱਖ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੰਧੀ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਸ਼ਰਤਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੇਚੈਨੀ ਸੀ,ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ, ਜੋ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜਿੱਤਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਦੂਜੀ ਜੰਗ ਅਪ੍ਰੈਲ 1848 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਮੁਲਤਾਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਨੇ ਇਸਦੇ ਸ਼ਾਸਕ, ਦੀਵਾਨ ਮੂਲਰਾਜ ਨੂੰ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ, ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਜਨਰਲ ਵਿਸ਼ ਦੇ ਅਧੀਨ ਬੰਗਾਲ ਫੌਜ ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਟੁਕੜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕੋਪ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। 3,300 ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਅਤੇ 900 ਪੈਦਲ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਸਰਦਾਰ (ਜਨਰਲ) ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਕਈ ਜੂਨੀਅਰ ਸਿਆਸੀ ਏਜੰਟਾਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਚਿੰਤਾ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੇ ਗਵਰਨਰ, ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ, ਖੁੱਲ੍ਹੇਆਮ ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਰਚ ਰਹੇ ਸਨ।

14 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਵਿਸ਼ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ, ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮੂਲਰਾਜ (ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸ਼ਹਿਰ-ਰਾਜ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਸਕ) ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਦੋਵਾਂ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਸਹਿਮਤੀ ਬਣੀ ਕਿ ਮੂਲਰਾਜ ਆਪਣੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਫੰਡ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਮੀਲ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਚਨਾਬ ਦਰਿਆ ਦੇ ਪਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਲੜਾਈ

ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼, ਜਨਰਲ ਸਰ ਹਿਊਗ ਗਫ਼ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫ਼ੌਜ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਗਫ਼ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦੇ ਅਟੁੱਟ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਹਮਲਿਆਂ ਲਈ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ। 22 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਸਵੇਰ, ਗਫ਼ ਨੇ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਅਤੇ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਫੋਰਸ, ਇੱਕ ਸਿੰਗਲ ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦੇ ਨਾਲ, ਰਾਮਨਗਰ (ਅਜੋਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਚਨਾਬ ਕਰਾਸਿੰਗ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਨਦੀ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਕੰਢਿਆਂ ਅਤੇ ਮੱਧ ਧਾਰਾ ਵਿਚ ਇਕ ਟਾਪੂ 'ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਥਿਤੀਆਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਨਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਤੰਗ ਨਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਨਰਮ ਹੋਈ ਰੇਤ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਘੋੜਸਵਾਰ ਅਤੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਫਸ ਸਕਦੇ ਸਨ।

ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੋਰਸ ਫੋਰਡ ਦੇ ਉਲਟ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਗਈ। ਤੀਸਰੇ ਲਾਈਟ ਡਰੈਗਨਜ਼ ਅਤੇ 8ਵੇਂ ਬੰਗਾਲ ਲਾਈਟ ਕੈਵਲਰੀ ਨੇ ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਕਿਨਾਰੇ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਘੋੜਸਵਾਰ ਨਰਮ ਜ਼ਮੀਨ ਚੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸੀ।

ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣ ਲਈ 3,000 ਘੋੜਸਵਾਰ ਫੋਰਡ ਦੇ ਪਾਰ ਭੇਜੇ। ਗਫ਼ ਨੇ ਆਪਣੀ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਫ਼ੌਜ (14ਵੀਂ ਲਾਈਟ ਡਰੈਗਨਜ਼ ਅਤੇ 5ਵੀਂ ਬੰਗਾਲ ਲਾਈਟ ਕੈਵਲਰੀ) ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਸਿੱਖ ਘੋੜਸਵਾਰ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜੇ ਅਤੇ 5ਵੀਂ ਲਾਈਟ ਕੈਵਲਰੀ ਨੂੰ ਟੱਕਰ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਰੀ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ।

14ਵੇਂ ਲਾਈਟ ਡਰੈਗਨਜ਼ ਦੇ ਕਮਾਂਡਿੰਗ ਅਫਸਰ, ਕਰਨਲ ਵਿਲੀਅਮ ਹੈਵਲੌਕ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਹੁਕਮਾਂ ਦੇ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਚਾਰਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਤੀਜੇ ਦੋਸ਼ ਦੇ ਅਸਫਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਘੋੜਸਵਾਰ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ, ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਚਾਰਲਸ ਰੌਬਰਟ ਕਿਊਰਟਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਫੌਜਾਂ ਸਬੰਧਤ ਸਨ, ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਉਹ ਖੁਦ ਵੀ ਮਸਕਟ ਫਾਇਰ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਨਤੀਜਾ

ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਜਨਰਲ ਕਿਊਰਟਨ ਸਮੇਤ ਅਧਿਕਾਰਤ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਲਾਕ ਹੋਏ, 26 ਮਾਰੇ ਗਏ ਜਾਂ ਲਾਪਤਾ, 59 ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਏ।^[2] ਬਰਤਾਨਵੀ ਮੌਤਾਂ ਬਾਰੇ ਬੋਲਦਿਆਂ ਪਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜੋਤੀ ਐਮ. ਰਾਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, “…92,000 ਜਵਾਨ, 31,800 ਘੋੜਸਵਾਰ ਅਤੇ 384 ਤੋਪਾਂ ਹੁਣ ਘਟ ਕੇ ਕੁਝ ਹਜ਼ਾਰ ਹੀ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਸਨ।”^[3]

ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਤਿਆਰੀ ਦਾ ਹਰ ਫਾਇਦਾ ਵਰਤਿਆ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਚਨਾਬ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਥਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਥਿਤੀਆਂ ਬਰਕਰਾਰ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਖਦੇੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਮਨੋਬਲ ਉੱਚਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ, ਕਈ ਕਮੀਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਖੋਜ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਗਫ ਅਤੇ ਹੈਵਲੌਕ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਮੂਰਖਤਾਪੂਰਨ ਜਾਂ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਸਨ। ਕਿਊਰੇਟਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਥਿਰ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਕਮਾਂਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।