Loading AI tools
etap rozwoju języka polskiego Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Epoka przedpiśmienna w historii języka polskiego trwała od połowy X w. do połowy XII wieku[1]. Z okresu tego znane są jedynie zapisy nazw własnych z terenu Polski, zawarte głównie w tekstach łacińskich[2].
Za początek samodzielnego rozwoju języka polskiego przyjmuje się drugą połowę X wieku, kiedy to zaczęła powstawać polska państwowość[3][4][5]. Powstanie państwa polskiego jest we wszystkich periodyzacjach historii języka polskiego uznawane za istotny czynnik narodzin polszczyzny[6]. Początki języka polskiego można jednak przesunąć na przełom IX i X wieku, kiedy to prawdopodobnie zaszły takie procesy, jak: dyspalatalizacja samogłosek przednich, wokalizacja jerów mocnych i wokalizacja spółgłosek sonantycznych[7].
Ze względu na kryterium filologiczne (czyli fakt niewystępowania lub występowania zabytków pisanych) za koniec epoki przedpiśmiennej polszczyzny uznaje się połowę XII wieku[8]. Umowną datą jest rok 1136, kiedy to prawdopodobnie została wystawiona Bulla gnieźnieńska[9][10][8]. Dokument ten został sporządzony w języku łacińskim poza obszarem Polski[8], zawiera jednak 410 polskich nazw osobowych i miejscowych, na podstawie których można zrekonstruować system fonetyczny ówczesnej polszczyzny, a także typy onomastyczne[8]. Dlatego też Bullę gnieźnieńską można potraktować jako pierwszy zabytek filologiczny polszczyzny oraz cezurę między epoką przedpiśmienną i piśmienną języka polskiego[8].
Należy jednak pamiętać, że cezury między etapami rozwoju języka polskiego mają charakter umowny[9]. Na pograniczu okresów występują stadia przejściowe, charakteryzujące się stopniowym zanikaniem starych cech i narastaniem nowych[9].
Epoka przedpiśmienna polszczyzny to z samej definicji okres, z którego nie zachowały się teksty pisane w języku polskim. Z tego czasu znane są jedynie zapisy nazw własnych z terenu Polski, zawarte głównie w tekstach łacińskich[2].
Nie oznacza to jednak, że przed połową XII w. nie zapisywano po polsku żadnych tekstów. Do czasów współczesnych zachowała się jedynie cząstka dorobku polskiego piśmiennictwa średniowiecznego; nieznane są liczba i charakter tekstów bezpowrotnie zaginionych na przestrzeni wieków, zaś część zachowanych źródeł oczekuje jeszcze na dokładne przebadanie[11].
Być może pewne elementy przedpiśmiennej twórczości w języku polskim zachowały się w przysłowiach, porzekadłach, zawołaniach czy fragmentach pieśni ludowych, notowanych od XV wieku[12][13]. Według niektórych badaczy datę powstania Bogurodzicy można umieszczać już w XI/XII w., nie jest to jednak powszechnie przyjęte datowanie, najstarsze bowiem zachowane zapisy tej pieśni pochodzą dopiero z początku wieku XV[14].
Najstarszym zabytkiem notujących wyrazy słowiańskie z obszaru dzisiejszej Polski (nazwy plemion: Wiślanie, Goplanie, Wiercanie, Lędzicy, Ślężanie, Dziadoszanie, Opolanie, Golęszycy) jest Geograf Bawarski z IX wieku[15]. Zapis nazwy Dziadoszanie jest najstarszym świadectwem występowania przegłosu lechickiego[16].
Prawdopodobnie około 990 został sporządzony dokument określany jako Dagome iudex (zachowały się jednak tylko kopie jego streszczeń z przełomu XI i XII wieku)[16]. Zawiera on zniekształcone nazwy miejscowe jak Kraków, Gniezno, Szczecin, Odra, Prusowie, Rusowie[16].
Kolejnym zabytkiem zawierającym nazwy polskich plemion (Dziadoszycy, Ślężanie), grodów (Głogów, Krosno, Niemcza, Wrocław), rzek (Odra, Bóbr) oraz imiona (Bolesław) jest Kronika Thietmara z początku XI wieku[16].
Stosunkowo dużo polskich nazw własnych, osobowych i miejscowych, zawiera Kronika Galla Anonima z początku XII wieku[17].
Z powodu braku tekstów w języku polskim sprzed połowy XII w. opis ówczesnej polszczyzny może opierać się jedynie na rekonstrukcji i metodach językoznawstwa historyczno-porównawczego[18][19]. Przyjmuje się, że zjawiska językowe, których nie ma w rekonstruowanym języku prasłowiańskim, a które są w najstarszych tekstach zapisanych po polsku, zaszły właśnie w epoce przedpiśmiennej polszczyzny[18]. Łatwiejsze do zrekonstruowania są zjawiska fonologiczne (uwidaczniają się nawet w pojedynczych wyrazach) niż morfologiczne czy składniowe, zauważalne dopiero w całych zdaniach[18].
Głównymi zjawiskami w polszczyźnie przedpiśmiennej były:
Według badań Tadeusza Lehra-Spławińskiego do czasów współczesnych zachowało się w polszczyźnie około 1700 wyrazów prasłowiańskich (ponad 1000 rzeczowników, 400 czasowników, 170 przymiotników, 80 wyrazów należących do innych części mowy), przekształconych jednak w wyniku późniejszych zmian fonetycznych[25][26]. W epoce przedpiśmiennej było ich jednak znacznie więcej, gdyż wiele wyszło z użycia w późniejszych wiekach[26].
Wśród wyrazów odziedziczonych z prasłowiańskiego można wyróżnić grupy[27]:
Większość zasobu leksykalnego odziedziczonego przez język polski w początkach jego kształtowania się to wyrazy rdzennie prasłowiańskie[28]. Obok nich polszczyzna odziedziczyła także zapożyczenia językowe dokonane jeszcze w epoce prasłowiańskiej:
Po przyjęciu chrześcijaństwa przez Mieszka I słownictwo polszczyzny wzbogaciło się o wyrazy związane z chrześcijaństwem (na terenie Śląska i Małopolski, znajdujących się w orbicie wpływów Moraw i Czech, słownictwo takie mogło przenikać już od przełomu X i XI wieku)[28]. Większość tych słów trafiła za pośrednictwem języka czeskiego, do którego z kolei zostały zaczerpnięte bezpośrednio lub pośrednio z łaciny, greckiego, niemieckiego i staro-cerkiewno-słowiańskiego[30]. Mógł to być proces wieloetapowy, np. greckie εὐαγγέλιον (euangelion) przeszło do łaciny jako evangelium, następnie do czeskiego jako ewanjelium i do polszczyzny pierwotnie jako ewanjelia (współcześnie ewangelia)[30]. W języku czeskim miał miejsce pierwszy etap slawizacji obcojęzycznych terminów, kolejne zaś zmiany fonetyczne następowały na gruncie polszczyzny[30].
Przykłady:
(wyrazy poprzedzone gwiazdką * są formami zrekonstruowanymi)
Kolejna grupa zapożyczonej terminologii chrześcijańskiej to neologizmy znaczeniowe, czyli istniejące już w polszczyźnie wyrazy słowiańskie, które, na wzór języka czeskiego, przyjęły nowe znaczenie[30]:
Jeszcze inna droga wchodzenia słownictwa religijnego do wczesnej polszczyzny to kalki językowe[30]:
W polszczyźnie przedpiśmiennej zapożyczenia niezwiązane z chrześcijaństwem lub związanie z nim pośrednio stanowiły mniej liczną grupę[33]. Prawdopodobnie do polszczyzny trafiły wtedy z łaciny takie słowa, jak łacina, sobota, marzec, maj, szkoła, a za pośrednictwem czeskim lub niemieckim np. berło, olej, pieprz[33]. Z języka niemieckiego (wprost lub za pośrednictwem czeskim) weszły m.in. wyrazy barwa, bławat, bursztyn, chwila, herb, izba, jedwab, perła, rycerz, świadczące o kontaktach handlowych oraz wpływach niemieckich w zakresie życia społecznego[29][33].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.