Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Język jawajski
język z rodziny austronezyjskiej używany w Indonezji Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Język jawajski (jaw. basa Jawa[2], ꦧꦱꦗꦮ) – język z rodziny austronezyjskiej, którym posługuje się ok. 68 mln osób zamieszkujących zwłaszcza środkową i wschodnią część wyspy Jawa. W Indonezji jest objęty statusem języka regionalnego. Ma największą liczbę rodowitych użytkowników spośród języków austronezyjskich.
Obecnie zapisywany jest alfabetem łacińskim, który zakorzenił się w okresie kolonialnym.
Remove ads
Użycie
Podsumowanie
Perspektywa
Jawajski ma największą społeczność rodzimych użytkowników pośród języków austronezyjskich[3][4][5]. Jest jednym z głównych języków Indonezji, zarówno pod względem liczby użytkowników, jak i znaczenia kulturowego[6]. W tym kraju ma status języka regionalnego, posługuje się nim 40% ludności. Jest szerzony za pośrednictwem systemu edukacji, a także reprezentowany w mediach. Dzieli się na szereg zróżnicowanych dialektów, przy czym odmiana centralna, związana z historycznymi ośrodkami kultury jawajskiej (miastami Surakarta i Yogyakarta) i określona jako „kejawen”[a] (M.P. Oakes 2009), pełni funkcję języka standardowego[4][5].
Jest jednym z trzech głównych lokalnych języków Jawy (obok sundajskiego i madurskiego). Swoim zasięgiem obejmuje przede wszystkim środkową i wschodnią część wyspy. Wielu jego użytkowników zamieszkuje również prowincję Banten i Dżakartę, a także obszary poza Jawą, m.in. prowincję Lampung na Sumatrze (ze względu na program transmigracji)[7]. Duże skupisko użytkowników języka jawajskiego występuje także w Malezji (ok. 300 tys. osób)[8][9].
W użyciu jest także język indonezyjski, który dominuje w wielu sferach życia. Jawajski służy wśród Jawajczyków jako środek kontaktów domowych, przy czym traci na znaczeniu (na korzyść indonezyjskiego) w przypadku małżeństw mieszanych bądź rodzin zamieszkujących inne regiony kraju. Zanika także znajomość rodzimego pisma jawajskiego i hierarchicznych poziomów mowy[10]. Jawajski nie opiera się też wpływom języka narodowego, w postaci zapożyczeń w języku ustnym i pisanym[11]. Pozostaje jednak głównym językiem centralnej i wschodniej Jawy, powszechnie wykorzystywanym w codziennej komunikacji[12]. Nie jest zagrożony wymarciem[13][14]. Tradycyjne pismo jawajskie, o ograniczonym użyciu, jest nauczane w szkołach na poziomie regionalnym[15][16]. W języku jawajskim są emitowane pewne programy telewizyjne, np. wiadomości na surabajskim kanale JTV[16].
Remove ads
Historia i piśmiennictwo
Podsumowanie
Perspektywa
Wykazuje znaczne wpływy sanskrytu i języków indyjskich. W jego piśmiennictwie, historycznie bogatym, stosowano pismo kawi (pochodzenia indyjskiego), a później pismo jawajskie i alfabet łaciński[17]. Przez pewien okres (od XIV w.) był wykorzystywany alfabet arabski (wariant pegon), aczkolwiek w ograniczonym zakresie. Alfabet łaciński przyjął się w okresie kolonialnym[18][19]. Tym niemniej pisany jawajski, w odróżnieniu od indonezyjskiego, jedynie w minimalnym stopniu występuje w przestrzeni publicznej[10][20]. Również we współczesnej literaturze dominuje język indonezyjski, będący głównym językiem publikacji drukowanych[21]. Historycznie (od II poł. XIX w.) w jawajskim ukazywały się gazety; jawajski wypracował tradycję prasową jako pierwszy spośród języków austronezyjskich[22]. Dzisiejsza pisownia jawajska, nie w pełni jednolita, jest wzorowana na ortografii indonezyjskiej (z ewentualnym wykorzystaniem dwuznaków th i dh oraz znaku é, zwłaszcza w słownikach i tekstach literackich)[16]. Rodzime pismo jawajskie jest nauczane w szkołach oraz stosowane do prezentacji nazw ulic i instytucji w regionie[15]. W zapisie odręcznym i we wszelkich domenach komunikacji używa się praktycznie wyłącznie alfabetu łacińskiego[16].
Jawajski posłużył jako źródło słownictwa dla języka malajskiego (użyczając mu np. słów: rusak – „zepsuty”, patut – „właściwy”) i innych języków Azji Południowo-Wschodniej. Bardzo wczesne pożyczki jawajskie znalazły się w językach Filipin, w pozostałych językach Indonezji oraz w języku malgaskim[23]. Pod wpływem języka jawajskiego pozostaje dziś język indonezyjski, który czerpie z niego wiele elementów słownictwa i składni[24] (np. słowa bisa – „móc”, pintar – „mądry”[25]; afiks ke-[26]). Jawajski odegrał rolę w rozwoju języka potocznego Dżakarty[27]. Jest jednym z najbardziej znaczących źródeł niekontrolowanych zapożyczeń w Indonezji[28]. Zasoby słownikowe języka jawajskiego zostały też wykorzystane przy tworzeniu nowoczesnej terminologii narodowej[29][30].
Elementy pochodzenia jawajskiego są najbardziej widoczne w językach używanych w pobliżu Jawy[31]. Wskutek kontaktu z kulturą jawajską języki sundajski, madurski i balijski wykształciły systemy poziomów mowy (hierarchiczne warstwy słownictwa), gdzie język wysoki cechuje się przeważającym udziałem zapożyczeń jawajskich[23].
Wyróżnia się trzy okresy rozwoju języka jawajskiego: starojawajski, czyli kawi (do XIII w., okres rozwiniętej tradycji literackiej), średniojawajski (XIII–XVII w.), nowojawajski (od XVII w.), genetycznie powiązany z kawi[17].
Pośród regionalnych dialektów jawajskich, poza jawajskim centralnym z Surakarty i Yogyakarty, zidentyfikowano grupę wschodnią (obejmującą miasta Surabaja, Malang i Pasuruan) oraz grupę zachodnią (Banten, Cirebon i Tegal). Wszystkie dialekty jawajskie są zasadniczo wzajemnie zrozumiałe[4][5]. Dialekt miasta Cirebon uchodzi czasem za formę mieszaną łączącą składniki sundajskie i jawajskie. Cechy leksyki i morfosyntaktyki sugerują jednak, że stanowi odmianę jawajskiego, z pewnym udziałem elementów obcych[3]. Dzisiejszy dialekt banyumasan (z Purwokerto) odznacza się archaicznymi i swoistymi cechami językowymi, w zakresie słownictwa i wymowy[32][33]. Czasami wyodrębnia się też odmiany osing, tengger i banten, wyłączając je z trzech głównych grup geograficznych[34]. Język jawajski Surinamu uległ znacznym zmianom w stosunku do języka wyjściowego, do czego przyczynił się kontakt z językami sranan tongo i niderlandzkim[35]. Przez redaktorów bazy danych Ethnologue został sklasyfikowany jako oddzielny język[36]. Odrębny jest również jawajski używany przez Jawajczyków w Nowej Kaledonii, silnie czerpiący z leksyki francuskiej[37].
Jawajski dzieli wspólny rodowód z językiem malajskim (i indonezyjskim), ale pokrewieństwo tych języków jest dość dalekie[38].
Remove ads
Gramatyka
Rzeczownik
- Rzeczowniki są zasadniczo nieodmienne, zaimki dzierżawcze często są doczepiane do rzeczownika, np. anak „córka”, anakku „moja córka”
- W liczbie mnogiej rzeczownik ulega podwojeniu, o ile mnogość nie wynika z kontekstu (wong telu – „trzy osoby”)[39]: anak-anakku „moje córki”
Przymiotnik
- Przymiotniki są nieodmienne, stawia się je po określanym rzeczowniku, np. mobil gedhe „duży samochód”
Czasownik
- Czasowniki nie odmieniają się przez osoby, np. aku ngomong „mówię”, kowe ngomong „mówisz”, dheweke ngomong „mówi” itd.
- Czasownik jest nieodmienny, np. aku ngomong „mówię”, aku ngomong „mówiłem”, lecz w czasie przyszłym poprzedzony jest partykułą arep: aku arep ngomong „powiem”
Składnia
Szyk zdania w języku jawajskim należy do typu SVO, czyli jest podobny do polskiego: Aku kadang-kadang moco buku „Czasami czytam książki”.
Słownictwo
Podsumowanie
Perspektywa
Język jawajski ma trzy warianty społeczne (ang. speech levels), cechujące się przede wszystkim różnicami w słownictwie:
- ngoko – język prosty, używany w sytuacjach swobodnych przez większą część społeczeństwa
- krama (kromo) – język formalny, używany w sytuacjach oficjalnych
- madya – forma pośrednia, uprzejma, używana np. w rozmowie z nieznajomymi.
- Przykłady
Odnotowano, że użycie różnych poziomów mowy osłabia się na korzyść języka nieformalnego (ngoko)[40][41]. Zasób dostępnych poziomów mowy różni się w zależności od lokalizacji (obszary miejskie lub wiejskie) i miejscowego dialektu[42][43]. W nowoczesnym społeczeństwie dobór odpowiedniego poziomu mowy bywa kłopotliwy, co często skutkuje przejściem na język indonezyjski[44].
Wśród ludności jawajskiej w Surinamie i Nowej Kaledonii znana jest jedynie odmiana ngoko[45].
Liczebniki
Remove ads
Uwagi
- Nazwa historycznego regionu centralnej Jawy (Hoogervorst 2024 ↓, s. 231).
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads