Loading AI tools
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Kasztelanie zapilickie (kasztelanie nadpilickie, kasztelanie zapilczańskie) – trzy kasztelanie, skrzyńska, żarnowska i małogoska. Siedzibami kasztelanii (kasztelami) były Skrzyńsko / Skrzynno, Żarnów i Małogoszcz.
Państwa | |
---|---|
Stolica | |
Ważniejsze miejscowości |
Opoczno, Drzewica, Przysucha, Przytyk, Jedlińsk, Końskie, Przedbórz, Włoszczowa, Kurzelów, Chęciny |
Położenie na mapie Obszar dawnych kasztelanii zapilickich stanowi północno-zachodnią część ziemi sandomierskiej i obejmuje Opoczno, Chęciny, Końskie, Włoszczową |
Kasztelanie mieściły się początkowo w prowincji łęczyckiej i księstwie łęczyckim, stanowiąc ich południowo-wschodnie krańce znajdujące się na południowy wschód od Pilicy (po jej prawej stronie). Od 1239 (lub 1243) znalazły się w księstwie sandomierskim, a następnie w ziemi sandomierskiej i w województwie sandomierskim[1].
Obszar dawnych kasztelanii stanowi północno-zachodnią część ziemi sandomierskiej. Graniczy od północnego zachodu z ziemią łęczycko-sieradzką (Pilica jest rzeką graniczną) i od południowego zachodu z ziemią krakowską. Obszar kasztelanii od północnego wschodu sąsiaduje z Zapiliczem, stanowiącym pogranicze między ziemią czerską i sandomierską. Największymi miastami są Opoczno, Końskie, Włoszczowa.
Teren kasztelanii zapilickich był w czasach plemiennych częścią obszaru zajmowanego przez Łęczycan z głównym grodem w Tumie k. Łęczycy[2][3]. Na obszarze zapilickim istniały takie grody: między połową IX w. i poł. X w. (koniec okresu plemiennego) – Gródek Leśny i Góra Dobrzeszowska; między poł. X w. i poł. XI w. (ekspansja państwa Piastów i pierwsza monarchia) – Żarnów, Skrzyńsko, Goździków; po poł. XI w. (druga monarchia i utworzenie prowincji łęczyckiej) pojawiają się m. in. Skrzynno i Małogoszcz[4][2].
W „Powieści minionych lat” wśród sąsiadów Rusi zostało wymienione plemię „Lutyczów” („Łuticzi”)[5]. Wydaje się, że chodzi w tym przekazie o plemię Łęczycan (lub Łączan), które mogło zajmować ziemie mieszczące się między grodami Gnieznem, Kaliszem i Krakowem oraz pograniczem dzielącym siedziby Słowian zachodnich od obszarów penetrowanych przez Słowian wschodnich. Łęczyca pełniłaby funkcję naczelnego grodu dla terytorium rozciągającego się po wschodniej i zachodniej stronie Wisły (po obu stronach rzeki w okolicach Czerska), i sięgającego na zachód aż po ujście Neru do Warty i Wartę. Terytorium Łęczycan na południowo-wschodnich rubieżach przekraczało Pilicę i zbliżało się do Radomia. Od północy Łęczycanie graniczyli z Mazowszanami, którzy znajdowali się na prawym brzegu Wisły, na północ od obecnej Warszawy[6][3][7].
Innym dowodem o istnieniu Łęczan i innych plemion są nazwy miejscowości. Na południe od Radomia mamy Mazowszany, a nieco dalej, koło Wierzbicy: Łączany, Polany i Pomorzany. Nazwy te mówią, że przedstawiciele tych plemion mieszkali tylko w tych wsiach, będąc otoczonymi przez „miejscowych”[3].
Trzy kasztelanie zapilickie / nadpilickie (skrzyńska, żarnowska i małogoska) były częścią prowincji łęczyckiej i księstwa łęczyckiego położoną na południowy wschód od Pilicy. Przejściowo istniał urząd wojewody żarnowskiego (ulokowanego w Żarnowie), który mógł zarządzać obszarem obejmującym trzy kasztelanie zapilickie[8].
W pierwszej fazie rozbicia dzielnicowego aż do utworzenia księstwa łęczyckiego w 1231, prowincja łęczycka przez większość czasu była częścią dzielnicy senioralnej; jedynie w latach 1138–1144 prowincja przypadła prawdopodobnie wdowie po Bolesławie III Krzywoustym, Salomei z Bergu, jako tzw. odprawa wdowia[9][1]. W 1146 Bolesław IV Kędzierzawy odłączył trzy zapilickie kasztelanie od prowincji łęczyckiej i dzielnicy senioralnej i nadał je Henrykowi Sandomierskiemu. Trzy zapilickie (nadpilickie) kasztelanie zostają po raz pierwszy włączone do księstwa sandomierskiego. Wracają one do prowincji łęczyckiej, a więc i dzielnicy seniora zapewne wraz ze śmiercią Henryka Sandomierskiego w 1166 roku[9].
W 1239 lub 1243 księstwo łęczyckie utraciło na stałe kasztelanie zapilickie na rzecz księstwa sandomierskiego z powodu klęsk Konrada I mazowieckiego w walce o dzielnice sandomierską i krakowską[1][10][11][9][12][13][3]. Podawane są dwie możliwe daty tego zdarzenia: 1239 r. i zjazd w Przedborzu, kiedy być może Konrad I mazowiecki przekazał te tereny na rzecz księcia sandomierskiego Bolesława V Wstydliwego, lub 1243 r. i wielka klęska Konrada w bitwie z Bolesławem pod Suchodołami[9]. Przed 1306, z archidiakonatu łęczyckiego[14][15] diecezji gnieźnieńskiej został utworzony archidiakonat kurzelowski[16], który odpowiadał obszarowi kasztelanii zapilickich i przetrwał do rozbiorów[16][3]. Posiadanie kasztelanii zapilickich umożliwiało sprawowane kontroli w Małopolsce książętom łęczycko-sieradzkim, zaś książętom krakowskim i sandomierskim zapewniało możliwość szachowania sił wielkopolskich i łęczycko-sieradzkich, stąd region ten obfitował w wiele starć bitewnych[17].
W ziemi sandomierskiej kasztelanie uległy reorganizacji. W ten sposób znika kasztelania skrzyńska, przyłączona w większości do kasztelanii radomskiej i żarnowskiej. Zachowane są kasztelanie małogoska i żarnowska. Od 1320 roku teren kasztelanii zapilickich został razem z księstwem sandomierskim włączony do Zjednoczonego Królestwa Polskiego jako część województwa sandomierskiego. W II poł. XIV w. pojawiają się powiaty jako jednostki terytorialne, które wypierają kasztelanie. Niektóre kasztelanie przekształcają się w powiaty, inne zanikają. Kasztelania żarnowska przeradza się w powiat opoczyński. Z kasztelanii małogoskiej powiększonej o okolice Kielc powstaje powiat chęciński[3][18]. Obszar dawnych kasztelanii znalazł się w zaborze austriackim w 1795 (w wyniku III rozbioru), w Księstwie Polskim w 1807, w zaborze rosyjskim w 1815[19][1][9].
W 1919, tereny byłych kasztelanii zapilickich znalazły się w województwie kieleckim. Po raz pierwszy tereny te znalazły się w woj. łódzkim w latach 1946–1950; wówczas była to większość powierzchni tych kasztelanii. W 1950, całość tego obszaru trafiła do województwa kieleckiego. Okolice Opoczna i Przedborza znalazły się w województwie piotrkowskim (1975–1998) i łódzkim od 1999. Po reformie administracyjnej z 1999, około 1/3 powierzchni dawnych kasztelanii zapilickich znajduje się w woj. łódzkim, reszta w województwach świętokrzyskim i mazowieckim[19][1][16][12][9].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.