Nauka

Nauka – różnie definiowany element kultury, odznaczający się dążeniem do wiedzy[1]. Wieloznaczność pojęcia nauki ma kilka przyczyn:

• brak powszechnie uznanej definicji wiedzy; te najczęstsze odwołują się do prawdy, która również jest rozumiana różnie;
• nie wszystkie dążenia do wiedzy są nazywane nauką – zjawiska o spornym statusie to np. filozofia czy teologia; występują też zjawiska pseudonauk, paranauk i protonauk, których dążenia do wiedzy są uznawane za niepoprawne;
• wielopoziomowość terminu – nauka to zarówno ogół różnych badań i odkryć, jak i część tego zjawiska (meronim): bardziej szczegółowa dyscyplina, co nadaje sens liczbie mnogiej tego słowa; przykładowo mówi się o naukach ścisłych, humanistycznych czy empirycznych;
• inne użycia tego słowa w języku polskim, np. nazywa się tak uczenie się lub nauczanie, niekoniecznie treści naukowych – przykładem jest tu kaznodziejstwo[2].

Zobacz też: inne znaczenia.

Próba definicji nauki to jeden z celów filozofii nauki, konkretniej jej epistemologicznej części. Przykładowym zagadnieniem jest tu problem demarkacji – próba identyfikacji pseudonauk i paranauk przez ogólne kryterium, czyli ścisłe określenie metody naukowej. Przez to epistemologia nauki przenika się z metodologią – innym działem naukoznawstwa.

Pod względem poznawczym nauka wydaje się być wiedzą najlepszą, najbardziej adekwatnie opisującą rzeczywistość. Ten wysoki status poznawczy nauka zawdzięcza metodom, jakie stosuje, oraz językowi, jakim się posługuje. „Ważnymi elementami «naukowości» są język i metoda. Zdaniem wielu, zarówno naukowców jak i filozofów, to właśnie te dwa elementy decydują o tym, czy coś jest naukowe, czy nie”[3].

Klasyfikacja nauk wyróżnia m.in. dychotomię:

• nauki formalne, inaczej aprioryczne lub dedukcyjne;
• nauki empiryczne, inaczej aposterioryczne lub obserwacyjne; bywały też nazywane indukcyjnymi, choć Albert Einstein i Karl Popper podkreślali, że korzystają one też z metody hipotetyczno-dedukcyjnej^{[potrzebny przypis]}.

Istnieją przy tym dyscypliny z pogranicza jak fizyka matematyczna czy informatyka, do której zalicza się zarówno rozważania abstrakcyjne (teoria obliczeń), jak i doświadczenia z użyciem komputerów. Inna para zbiorów nauk, zwykle uznawanych za rozłączne, to:

• nauki ścisłe – część nauk formalnych i empirycznych obejmująca matematykę i nauki oparte na niej, np. na metodach ilościowych;
• nauki humanistyczne – przede wszystkim jest to część badań empirycznych poświęcona działalności człowieka (kulturze); włącza się też do nich rozważania bardziej formalne, nad konsekwencjami pewnych treści – przykłady to dogmatyka prawa czy teologia dogmatyczna^{[potrzebny przypis]}.

Ta typologia nie jest już dychotomią, ponieważ nie jest wyczerpująca – nie jest pokryciem zbioru nauk; psychologia obejmuje badania, które nie są ani ścisłe, ani humanistyczne, przynajmniej sensu stricto, np. niektóre analizy jakościowe^{[potrzebny przypis]}. Teologia również nie jest nauką ścisłą, przy czym bywa włączana do nauk, ale nie do humanistycznych, np. w zestawieniu dziedzin nauki używanym w polskich przepisach. Inne szerokie kategorie to nauki podstawowe – inaczej teoretyczne lub czyste – i nauki stosowane. Podane kategoryzacje bywają mieszane; przykładowo:

• we wspomnianym zestawieniu dziedzin nauki figurują równorzędnie obok siebie nauki humanistyczne i społeczne uważane za część empirycznych;
• jedna z kategorii Nagrody Fundacji na rzecz Nauki Polskiej jest przyznawana za badania z obu tych obszarów; w latach 1992–2010 rozdzielano też nagrody dla przedstawicieli nauk ścisłych i przyrodniczych, uważanych za część empirycznych.

Nauka formułuje prawa i teorie. Wymagają one uzasadnienia; w przypadku nauk empirycznych polega ono na konfrontacji przewidywań na nich opartych z rezultatami doświadczenia, czyli z wynikami obserwacji, pomiarów i eksperymentów. „Nauka rodzi się z dążenia do uzyskania wyjaśnień systematycznych, a równocześnie podlegających kontroli w oparciu o dane (...)”[4].

Historia nauki sięga prehistorii – ludzie paleolityczni gromadzili podstawowe informacje o otaczającym ich środowisku, o działaniach arytmetycznych i rachubie czasu, np. cykliczności zjawisk astronomicznych jak fazy Księżyca. Starożytność to początki nauki rozumianej ściślej – utrwalania wiedzy przez pismo. Wtedy też pojawili się ściśle rozumiani naukowcy jak Archimedes z Syrakuz. Zręby nauk powstały zarówno w Starym Świecie, jak i Nowym; przykładowo Majowie wytworzyli własny kalendarz.

Nauka jest uprawiana w różnych językach; część tych używanych w tym celu nie zawiera jednak pojęcia nauki w polskim rozumieniu. Przykładowo w tradycjach angielskiej i francuskiej najbliższym znaczeniowo terminem jest science; obejmuje on głównie matematykę i przyrodoznawstwo, bez humanistyki[1]. Pojęcie nauki nie jest jednak typowo polskie; podobne znaczenie ma niemieckie Wissenschaft[1].