Ajtys

Ajtys (kaz. айтыс), ajtysz (kirg. айтыш)^[1] – kultywowane w Kazachstanie i Kirgistanie tradycyjne zawody poezji improwizowanej, w trakcie których wykonawcy rywalizują ze sobą, recytując oraz śpiewając utwory przy akompaniamencie środkowoazjatyckich instrumentów muzycznych.

Ajtysz/Ajtys, sztuka improwizacji^[a]

Niematerialne dziedzictwo kulturowe UNESCO
Ajtys w wykonaniu studentów w Szymkencie (2025)
Państwo	Kazachstan  Kirgistan
Typ	niematerialne dziedzictwo kulturowe
Numer ref.	00997
Region[b]	Azja i Pacyfik
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2015 na 10. sesji
Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

W 2015 roku podczas odbywającej się w Windhuku w Namibii 10. sesji Międzyrządowego Komitetu ds. Ochrony Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego tradycja wpisana została na listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO^[1][2].

Charakterystyka

Ajtys na monecie kolekcjonerskiej o nominale 500 tenge z 2011 roku

Sztuka improwizacji, znana w Kazachstanie pod nazwą ajtys, a w Kirgistanie jako ajtysz, jest formą współzawodnictwa, w ramach którego dwóch ludowych poetów i pieśniarzy (zwanych akynami^[3]) siada naprzeciwko siebie i przy akompaniamencie tradycyjnych instrumentów, takich jak kazachska dombra czy kirgiski komuz, prowadzi improwizowany dialog na dowolne tematy zaproponowane przez publiczność^[2]. Odbywa się swoisty „pojedynek”, podczas którego akyni podchwytują wypowiedzi przeciwnika i je rozwijają. Spontaniczny dialog może mieć formę recytacji lub śpiewu, a w jego treści przeplatają się elementy humoreski z głębokimi rozważaniami filozoficznymi^[1][4].

Zwycięzcę rywalizacji wskazuje publiczność, która ocenia błyskotliwość i oryginalność wypowiedzi akynów, ich pomysłowość, a także umiejętności muzyczne i wyczucie rytmu^[1]. Często zdarza się, że najbardziej znaczące i dowcipne wypowiedzi stają się częścią języka codziennego jako popularne powiedzenia^[2][4].

Ajtys pierwotnie wykonywany był wyłącznie przez mężczyzn, jednak w XIX i XX wieku pojawiać zaczęło się coraz więcej kobiet akynów^[1]. W swojej rywalizacji poprzez subtelną grę słów wyrażają one kobiece aspiracje oraz kobiecy punkt widzenia, dzięki czemu zyskiwały szczególne uznanie widzów^[4][1].

Konkursy improwizacji odbywają się podczas świąt i uroczystości, zarówno o charakterze lokalnym, jak i ogólnonarodowym, stając się w tym drugim przypadku znaczącą platformą wymiany poglądów na ważne i aktualne sprawy społeczne i polityczne^[1][4]. W wieloetnicznych społecznościach zarówno Kazachstanu, jak i Kirgistanu sztuka improwizacji pozostaje bardzo popularna we wszystkich regionach obu krajów, stanowiąc istotny element lokalnej tożsamości^[1].

Wiedza o tradycji przekazywana jest młodszym pokoleniom przez najbardziej doświadczonych akynów^[4][2], głównie podczas szkoleń, pokazów i ćwiczeń odbywających się w prywatnych domach i pracowniach^[1]. Mistrzowie uczą również gry na tradycyjnych instrumentach muzycznych, które stanowią nieodłączną część tradycji ajtysu^[1]. Swój udział w badaniach i dokumentowaniu różnych form tego dziedzictwa mają również muzykolodzy i badacze folkloru ludów Azji Centralnej^[1].

W 2011 roku Narodowy Bank Kazachstanu wyemitował przedstawiające ajtys monety kolekcjonerskie będące częścią serii Tradycje i gry narodowe Kazachstanu (kaz. Қазақстанның салт-дəстүрлері, ұлттық ойындары – trb. Kazakstannyng sałt-dästürlery, ułttyk ojyndary; ros. Обряды, национальные игры Казахстана – trb. Obriady, nacyonalnyje igry Kazachstana)^[5]. Wyemitowano 4 tys. monet o nominale 500 ₸ (tenge), wykonanych ze srebra próby 925, o masie 31,1 g i średnicy 38,61 mm oraz 50 tys. monet próbnych o nominale 50 ₸, wykonanych z tzw. nowego srebra, o masie 11,17 g i średnicy 31 mm^[5].