Alpy

Alpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps, łac. Alpes) – najwyższy łańcuch górski Europy, ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w okolicy Savony po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².

Alpy

Matterhorn
Kontynent	Europa
Państwo	Francja  Monako[a]  Włochy  Szwajcaria  Liechtenstein  Niemcy  Austria  Słowenia  Węgry[b]
Najwyższy szczyt	Mont Blanc (4808[1] m n.p.m.)
Długość	1200 km
Powierzchnia	220 tys. km²
Położenie na mapie Europy Alpy
46°34′41″N 8°36′54″E

Ten artykuł dotyczy łańcucha górskiego w południowo-centralnej Europie. Zobacz też: inne znaczenia.

Zdjęcie satelitarne Alp

Grań główna Alp zaznaczona żółtą linią

Alpy na włoskiej mapie z roku 1899

Mont Blanc

Masyw Monte Rosa ze szczytem Dufourspitze

Grandes Jorasses

Eiger

Grań główna Alp biegnie od przełęczy Bocchetta di Altare (dawna nazwa: Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od Apeninów^[c][2], najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju Lasu Wiedeńskiego.

Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (wł. Monte Bianco). Wznosi się na wysokość 4808^[1] m n.p.m.

Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to^[c] od południowego zachodu: Francja, Monako^[a], Włochy, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Austria, Słowenia, Węgry.^[b]

Nazwa

Nazwy grecka i łacińska używane były w starożytności:

Herodot (V wiek p.n.e.)

Εκ δε της χώρας της κειμένης υπεράνω των Ομβρίκων ο Κάρπις και ο Άλπις, ρέοντες και ούτοι προς βοράν, εισβάλλουσιν εις αυτόν, διότι ο Ίστρος ρέει δι' όλης της Ευρώπης αρχόμενος εκ των Κελτών οίτινες μετά τους Κύνητας είναι οι τελευταίοι κάτοικοι της Ευρώπης προς δυσμάς· ρέων δε δι' όλης της Ευρώπης εισβάλλει εις την θάλασσαν πλαγίως της Σκυθικής.

Herodot, Dzieje (księga czwarta, rozdział 49., tłum. na język nowogrecki A. Skalides, 1874)

Wergiliusz (I wiek p.n.e.)

adveniet iustum pugnae, ne arcessite, tempus,
cum fera Karthago Romanis arcibus olim
exitium magnum atque Alpes immittet apertas:
tum certare odiis, tum res rapuisse licebit.
nunc sinite et placitum laeti componite foedus.

Wergiliusz, Eneida (księga dziesiąta)^[3]

Pompejusz Festus (ok. II w. n.e.)

Album, quod nos dicimus, a Graeco, quod est ἀλφόν, est appellatum. Sabini tamen alpum dixerunt. Unde credi potest, nomen Alpium a candore nivium vocitatum.

Sextus Pompeius Festus, De verborum significatu (wyciąg Pawła Diakona, VIII w.)^[4]

Powyższy cytat z Festusa mówi o pochodzeniu nazwy od bieli (śniegów).

Pochodzenie nazwy jest niepewne, niektórzy^[kto?] wiążą ją z celtyckim rdzeniem alb, oznaczającym „wysokość”, inni^[kto?] natomiast wskazują na łaciński przymiotnik albus – „biały”, co miało odnosić się do ośnieżonych szczytów Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa^{[według kogo?]}, zważywszy, że na terenie całego łańcucha określenie „alp” odnosi się do wysokogórskich pastwisk (w Polsce nazywanych halami), a nie do szczytów górskich.^{[potrzebny przypis]}

Geologia

Alpy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej jako część większego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Alpy mają budowę fałdowo-płaszczowinową. W krajobrazie wysokogórskim dominują strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny U-kształtne.

Klimat

Alpy leżą na pograniczu dwóch stref klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu. Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości.

Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm, najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek: Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie, wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i Maggiore.

Fauna

Ssaki:

• kozica północna
• koziorożec alpejski
• zając bielak
• polnik śnieżny
• niedźwiedź brunatny
• świstak alpejski

Ptaki:

• pomurnik
• orzeł przedni
• pardwa
• płochacz halny
• wrończyk
• wieszczek

Płazy:

• salamandra czarna
• salamandra plamista

Ochrona

Dużo endemicznych gatunków roślin i zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów.

Podział

Granica Alp Zachodnich i Wschodnich

Podział geograficzny

W podstawowym podziale wyróżnia się dwie^[c] części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęczą Splügen i doliną Valle San Giacomo^[5][6][7], aż do jeziora Lago di Como.

Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.^{[potrzebny przypis]}

Podział geologiczny

Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy geologicznej wyróżnia się:

• starsze Alpy Centralne (niem. Zentralalpen) zbudowane ze starych skał metamorficznych (gnejsy, łupki krystaliczne, łupki fyllitowe) pociętych intruzjami granodiorytowymi, tonalitowymi i riolitowymi oraz pokrytych fragmentarycznie mezozoicznymi skałami osadowymi (głównie wapienie),
• młodsze Alpy Wapienne (niem. Kalkalpen) zbudowane z trzeciorzędowych skał osadowych (głównie wapienie i dolomity),
• najmłodsze Prealpy zbudowane z kredowych i trzeciorzędowych skał głównie fliszowych. Spotyka się też skały granitowe.

Podział na grupy górskie

Partizione delle Alpi.
Kolor czerwony: Alpi Occidentali,
kolor żółty: Alpi Centrali,
kolor niebieski: Alpi Orientali

Partizione delle Alpi

Osobny artykuł: Partizione delle Alpi.

• Alpi Occidentali (pol. zachodnie)
• Alpi Centrali (pol. środkowe)
• Alpi Orientali (pol. wschodnie)^[d]

Podział Alp Zachodnich na pasma (według SOIUSA)

Podział Alp według SOIUSA

Osobny artykuł: Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino.

• Alpi Occidentali (pol. Alpy Zachodnie)
  • Alpi Sud-occidentali
  • Alpi Nord-occidentali

Podział Alp Wschodnich na pasma (według SOIUSA)

• Alpi Orientali (Alpy Wschodnie)
  • Alpi Centro-orientali (Alpy Centralne)
  • Alpi Nord-orientali (Północne Alpy Wapienne)
  • Alpi Sud-orientali (Południowe Alpy Wapienne)

Podział Alp Wschodnich na pasma (według AVE)

Podział Alp Wschodnich według AVE

Osobny artykuł: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen.

• Nördliche Ostalpen
• Zentrale Ostalpen
• Südliche Ostalpen
• Westliche Ostalpen

Szczyty

Liskamm – północna ściana

Weisshorn

Aiguille du Dru

Najwyższe

• Mont Blanc – 4808^[1] m n.p.m.,
• Mont Blanc de Courmayeur – 4748^[1] m n.p.m.,
• Dufourspitze – 4634 m n.p.m.,
• Nordend – 4608^[8] m n.p.m.,
• Zumsteinspitze – 4563 m n.p.m.,
• Signalkuppe – 4554 m n.p.m.,
• Dom – 4546^[9] m n.p.m.,
• Liskamm – 4532^[10] lub 4527 m n.p.m.,
• Weisshorn – 4506 m n.p.m.,
• Täschhorn – 4491 m n.p.m.,
• Matterhorn – 4478 m n.p.m.,

Najwybitniejsze

• Mont Blanc
• Finsteraarhorn
• Piz Bernina
• Dufourspitze
• Barre des Écrins

Najbardziej znaczące dla wspinaczki

• Eiger
• Aiguille du Dru
• Grandes Jorasses
• Matterhorn
• Piz Badile
• Tre Cime di Lavaredo
• Les Droites

Przełęcze

Col Major, Skała Tourette’a (4759 m) i Monte Bianco de Courmayeur widziane z wierzchołka Mont Blanc

• Col Major – 4730 m n.p.m. (najwyższa przełęcz Europy),
• Sesiajoch – 4424 m n.p.m.,
• Col de la Brenva – 4333 m n.p.m.,
• Domjoch – 4286 m n.p.m.,
• Lysjoch – 4277 m n.p.m.,
• Mischabeljoch – 3856 m n.p.m.,
• Alphubel Pass – 3802 m n.p.m.,
• Adler Pass – 3798 m n.p.m.,
• Moming Pass – 3745 m n.p.m.,
• Schwarztor – 3741 m n.p.m.,
• Lauitor – 3700 m n.p.m.

Zobacz multimedia związane z tematem: Alpy

Zobacz kolekcję cytatów o Alpach w Wikicytatach

Uwagi

1. Żaden fragment Monako nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Jednocześnie niektóre klasyfikacje (np. SOIUSA, Partizione delle Alpi) włączają cały obszar Monako do Alp. Monako jest państwem członkowskim Konwencji Alpejskiej.
2. Góry Soprońskie na pograniczu austriacko-węgierskim są wg klasyfikacji SOIUSA oraz AVE częścą Alp Wschodnich.
3. Według klasyfikacji SOIUSA^[11].
4. Brak polskich egzonimów. W Urzędowym wykazie polskich nazw geograficznych świata KSNG nie podaje polskiego egzonimu dla Alpi Centrali^[12], zatem nie można twierdzić, że wymienione tamże polskie egzonimy: Alpy Zachodnie (dla wł. Alpi Occidentali) oraz Alpy Wschodnie (dla wł. Alpi Orientali) mogą być dopuszczalnymi tłumaczeniami nazw włoskich jedynie dwu z trzech części Alp uwzględnionych w tym podziale.

Przypisy

1. Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
2. Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. s. 3. [dostęp 2017-11-17]. (wł.).
3. Andreola Rossi: VERGIL: AENEID 10. Google Książki. [dostęp 2023-11-02].
4. Sextus Pompeius Festus: SEXTI POMPEI FESTI DE VERBORUM SIGNIFICATU QUAE SUPERSUNT CUM PAULl EPITOME.. archive.org. [dostęp 2023-11-02].
5. Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
6. Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
7. Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].

   Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.

8. Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2022-11-18].
9. Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2022-11-18].
10. Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2022-11-18].
11. Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. [dostęp 2019-07-20]. (wł.).
12. Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata (wydanie 2, 2019), ss. 361 i 362; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2019. [dostęp 2021-02-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].

Zobacz też

• Czterotysięczniki Alp

Linki zewnętrzne

• Alpy Wschodnie na SummitPost
• Alpy Zachodnie na SummitPost

Kontrola autorytatywna (łańcuch górski):

• VIAF: 148144928888154441142
• LCCN: sh85003839
• GND: 4001328-5
• BnF: 11934036f
• SUDOC: 027259285
• NKC: ge128379
• BNE: XX451467
• J9U: 987007294888005171

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3868180
• Britannica: place/Alps
• Treccani: alpi
• Universalis: alpes
• SNL: Alpene
• Catalana: 0002951
• DSDE: Alperne
• Hrvatska enciklopedija: 1960