Atrypida

Atrypida – wymarły rząd ramienionogów, którego cechą charakterystyczną jest szkielet lofoforu (brachidium w formie spiraliów) skierowany do środka muszli (medialnie) lub w kierunku skorupki grzbietowej (dorsalnie)^[1]. Przedstawiciele tego rzędu występują od ordowiku do dewonu^[2].

Schematyczny rysunek wnętrza ramienionoga z rzędu Atrypida (widok od strony skorupki grzbietowej); widoczne dorsalnie skierowane spiralium.

Cechy charakterystyczne, systematyka i nomenklatura

Atrypida należą do podtypu Rhynchonelliformea, odpowiadającego w przybliżeniu dawniej wyróżnianej gromadzie ramienionogów zawiasowych (Articulata), którego przedstawiciele odznaczają się wapienną muszlą i obecnością zawiasów. W obrębie tego podtypu należą do gromady Rhynchonellata, wyróżnianej na podstawie mikrostruktury muszli^[3].

Rząd Atrypida odznacza się dorsalnym lub medialnym ułożeniem spiralium (spiralnego wapiennego szkieletu podtrzymującego lofofor)^[1]. Dawniej uważano, że wszystkie ramienionogi posiadające spiralium są blisko spokrewnione i zaliczano je do rzędu Spiriferida (w tym obecny rząd Atrypida w randze nadrodziny Atrypacea)^[4], natomiast według nowszych danych wapienny szkielet lofoforu powstał kilka razy niezależnie, co odzwierciedla podział dawnego rzędu Spiriferida [s.l.] na rzędy Spiriferida [s.s.], Spiriferinida, Atrypida i Athyridida^[5].

Nazwa rzędu pochodzi od rodzaju Atrypa Dalman, 1828, którego nazwę z kolei utworzono od greckiego słowa τρῦπα (dziura)^[6], poprzedzonego przedrostkiem ἀ-, wyrażającym zaprzeczenie, ponieważ u dorosłych przedstawicieli tego rodzaju nóżka i otwór nóżkowy zanikają. Należy jednak mieć na uwadze, że pod tym względem Atrypa jest raczej wyjątkiem wśród atrypidów^[7].

Znanym badaczem atrypidów był Paul Copper^[8][1].

Występowanie

Atrypa (Planatrypa) sp. ze środkowego dewonu gór Eifel w Niemczech; widok muszli od strony skorupki brzusznej (nóżkowej)

Najstarsze atrypidy znane są ze środkowego ordowiku Kazachstanu^[9], a ostatni przedstawiciele rzędu padli ofiarą wymierania na granicy fran–famen^[10][11].

W sylurze i dewonie (z wyjątkiem famenu) atrypidy należą do częstych skamieniałości. Szczególnie bogate i dobrze rozpoznane są fauny sylurskie Gotlandii oraz pogranicza Anglii i Walii^[12]. Tytułem przykładu spomiędzy innych bogatych zespołów atrypidów można wymienić fauny dewonu stanu Iowa^[13], Arktyki kanadyjskiej^[14], Zakaukazia^[15], niecki Barrandienu w Czechach^[16] oraz gór Eifel^[17].

Dawniej uważano, iż gatunek Atrypa reticularis (Linnaeus, 1758) jest bardzo zmienny i posiada bardzo długi zasięg stratygraficzny (sylur i dewon). W rzeczywistości chodzi tu o liczne pozornie podobne gatunki, rodzaje, a nawet rodziny^[18][12].

W Polsce atrypidy znane są przede wszystkim z dewonu Gór Świętokrzyskich^[19][20], a ponadto z syluru tego samego regionu^[21] oraz dewonu Antykliny Dębnika^[22] i Sudetów^[23]. Z Polski (z okolic Górna w Górach Świętokrzyskich) znana jest też Davidsonia enmerkaris Halamski in Baliński, Halamski & Racki, 2016, najmłodszy na świecie (dolnofrański) przedstawiciel podrzędu Davidsoniina Copper, 1996^[24].