Języki turkijskie

Języki turkijskie albo tureckie^[1] – rodzina językowa wśród ałtajskiej ligi językowej. Występują na następujących obszarach Eurazji:

• Europa Wschodnia (Karaimi, Tatarzy, Baszkirzy, Czuwasze, Gagauzi),
• Azja Mniejsza (Turcja),
• Kaukaz Południowy (Azerbejdżan),
• Azja Środkowa (Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan, Rosja i Chiny)
• Syberia (Jakucja).

Współczesny zasięg geograficzny języków turkijskich

Języki turkijskie w Eurazji

Języki te dzielą się na następujące grupy:

• bułgarską (z której przetrwał tylko język czuwaski),
• oguzyjską,
• kipczacką,
• karłucką (czyli karachanidzką),
• północnosyberyjską (tylko język jakucki i dołgański),
• południowosyberyjską.

Dawniej powszechną nazwą tej rodziny językowej używaną w polskiej turkologii był termin „języki tureckie”. Później jednak zaczęto stosować termin „języki turkijskie” – czynnie wprowadzony do turkologii przez Henryka Jankowskiego^[2] – co pozwala łatwo rozróżniać pomiędzy dwoma poziomami taksonomicznymi, np. w sformułowaniu „wyraz turkijski” (tak jak: „wyraz słowiański”) i „wyraz turecki” (tak jak: „wyraz polski”)^[3].

Najstarsze teksty

Najstarsze inskrypcje, pochodzące z początków VIII wieku, odnaleziono w Mongolii, gdzie powstał pierwszy organizm państwowy ludów tureckich, tzw. pierwszy, a potem też drugi kaganat (staro)turecki. Są to głównie inskrypcje nagrobne zapisane tzw. alfabetem runicznym (niemającym związku z runami skandynawskimi^[a]). Język staroturkijski poświadczony w napisach runicznych, znad rzeki Orchon (stąd: pismo orchońskie) i górnego Jeniseju, jest już jednak w pełni ukształtowanym, artystycznym językiem literackim (pełnił on funkcję ponaddialektalnego literackiego koiné), toteż wysoce prawdopodobny jest domysł, że istniały też jakieś znacznie wcześniejsze zabytki w tym języku, które jednak – być może jako zapisane na mniej trwałym niż kamień materiale – nie zachowały się do naszych czasów. Turkijski alfabet runiczny został odcyfrowany przez uczonego duńskiego Vilhelma Thomsena w końcu XIX w. – sukces ten można uznać za jeszcze większy niż odczytanie hieroglifów egipskich, jako że w czasach Thomsena nie wiedziano nawet, w jakim języku są teksty spisane tym pismem; nie wiedziano też, czy jest to pismo alfabetyczne, sylabowe czy hieroglificzne, ani w jakim kierunku należy je czytać (np. z prawa na lewo, z góry w dół itd.).

Klasyfikacja języków turkijskich

Języki ogurskie

Języki ogurskie (bułgarskie, lir-turkijskie)

Grupy i języki	Liczba mówiących	Kraje
protobułgarski	†	Wielka Bułgaria
bułgarski nadwołżański	†	Bułgaria Wołżańsko-Kamska
chazarski (chazaryjski)	†	Kaganat Chazarski
czuwaski	1,8 mln	Rosja (Republika Czuwaska) 1,8 miliona, Kazachstan 22 000

Języki ogólnoturkijskie (szaz-turkijskie)

Języki ogólnoturkijskie:

Języki kipczackie (północnozachodnioturkijskie, zachodnioturkijskie)

Grupy	Języki	Liczba mówiących	Kraje
Zachodniokipczackie (ponto-kaspijskie)	kumański (połowiecki, zachodniokipczacki)	†	Węgry
	karaimski	80	Litwa 20, Ukraina <10, Polska <10
	kumycki	280 000	Rosja (Dagestan)
	karaczajsko-bałkarski	250 000	Rosja (Karaczajski Obwód Autonomiczny)
	krymczacki (judeo-krymskotatarski)	200	Ukraina
	krymskotatarski	500 000	Ukraina 200 000, Uzbekistan 190 000, Kirgistan 40 000
	urumski (grecko-tatarski)	45 000	Gruzja, Ukraina
	armenokipczacki	†	Polska, Ukraina
Północnokipczackie (wołgo-uralskie)	tatarski	6,8 mln	Rosja 5,8 miliona, Uzbekistan 470 000, Kazachstan 330 000, Kirgistan 70 000, Tadżykistan 80 000, Turkmenistan 50 000, Ukraina 90 000, Azerbejdżan 30 000
	baszkirski	2,2 mln	Rosja 1,8 miliona, Uzbekistan 35 000, Kazachstan 20 000
Południowokipczackie (aralo-kaspijskie)	fergańskokipczacki (uzbeko-kipczacki)	†	Azja Środkowa (Kotlina Fergańska)
	syberyjskotatarski (syberski)	100 000	Rosja (zachodnia Syberia)
	nogajski	70 000	Rosja (północny Kaukaz)
	karakałpacki	400 000	Uzbekistan
	kazachski	12 mln	Kazachstan 9,7 miliona, Chiny 700 000, Uzbekistan 800 000, Rosja 650 000, Mongolia 100 000
	kirgiski	4,2 mln	Kirgistan 3,8 miliona, Uzbekistan 200 000, Chiny 200 000

Języki oguzyjskie (oguskie, południowozachodnioturkijskie, południowoturkijskie)

Grupy	Języki	Liczba mówiących	Kraje
Zachodniooguzyjskie	staroanatolijski	†	Sułtanat Rumu, Anatolia
	osmański (otomański, osmańsko-turecki)	†	Imperium Osmańskie
	turecki	ponad 66 mln	Turcja 58 milionów, Bałkany 1 milion, Irak 600 000, Cypr 180 000, Rosja 100 000, Niemcy 2,8 miliona, środkowa Europa 1,5 mln
	pieczyński (peczenegijski)	†	Azja Środkowa
	gagauski	250 000	Mołdawia 170 000, Bałkany 50 000, Ukraina 20 000, Bułgaria 10 000
	bałkańskogagauski (rumelijski)	331 000	Turcja
	Języki azerskie
	seldżucki	†	Iran
	Makrojęzyk azerski (azerbejdżański)
	północnoazerski	10 mln	Azerbejdżan 8 milionów, Turcja 500 000, Irak 500 000, Rosja 350 000, Gruzja 300 000, Armenia 200 000
	południowoazerski	20 mln	Iran
Południowooguzyjskie	kaszkajski	1,5 miliona	Iran
	ajnallu	7000	Iran (ostany Markazi, Ardabil i Zandżan)
	afszarski	300 000	Afganistan (Kabul, Herat), Iran
Wschodniooguzyjskie	turkmeński	6,8 mln	Turkmenistan 3,8 miliona, Iran 2 miliony, Afganistan 500 000, Irak 250 000, Uzbekistan 250 000
	chorasański	400 000	Chorasan (Iran, Afganistan)
	salarski	55 000	Chiny (Qinghai i Gansu)

Języki ujgurskie (karłuckie, karluckie, ujgursko-karluckie, karachanidzkie, południowowschodnioturkijskie, wschodnioturkijskie)

Grupy	Języki	Liczba mówiących	Kraje
Zachodnioujgurskie	uzbecki	25 milionów	Uzbekistan 21 milionów, Afganistan 1,5 miliona, Tadżykistan 1 milion, Kirgistan 750 000, Kazachstan 400 000, Turkmenistan 300 000
Wschodnioujgurskie	karachanidzki	†	Azja Środkowa (Turkiestan)
	chorezmijskoturecki (karluko-chorezmijski)	†	Złota Orda
	czagatajski	†	Chanat Czagatajski
	ujgurski	10,3 miliona	(Turkiestan) 9,9 miliona, Kirgistan 200 000, Kazachstan 200 000
	iliski	120	Chiny
	ejnuski (abdalski)	6600	Chiny

Języki syberyjskie (północnowschodnioturkijskie, północnoturkijskie)

Grupy	Grupy i języki	Liczba mówiących	Kraje
Północnosyberyjskie	jakucki	456 000	Rosja (Jakucja)
	dołgański	5000	Rosja (Tajmyrski Okręg Autonomiczny)
Południowosyberyjskie	Języki staroturkijskie (starotureckie)
	staroturecki (starooguski, jenisejsko-orchoński)	†	Azja Środkowa
	staroujgurski	†	Kaganat Ujgurski
	Języki sajańskie
	duchański	500	Mongolia
	tuwiński	200 000	Rosja 170 000, Mongolia 30 000
	karagaski (tofa, tofałarski, tofalarski)	93	Rosja
	Języki jenisejo-turkijskie (abakańskie)
	chakaski	65 000	Rosja (Chakasja)
	fuju-kirgiski (mandżurskokirgiski)	10	Chiny (Mandżuria)
	szorski	10 000	Rosja (Republika Ałtaju)
	czułymski	44	Rosja (środkowa Syberia)
	zachodniojugurski (żółtoujgurski, sarygjugurski)	4600	Chiny (Gansu)
	Języki ałtajo-turkijskie (ojrockie)
	Makrojęzyk ałtajski (ojrocki)
	południowoałtajski	55 500	Rosja (Republika Ałtaju)
	północnoałtajski	10 000	Rosja (Republika Ałtaju)

Argu (sporne)

Grupy i języki	Liczba mówiących	Kraje
chaladzki	42 000	Iran

Zobacz też

• języki świata

Uwagi

1. Nazwa oddaje jedynie ich podobny wygląd, co się tłumaczy tym, że zarówno w Skandynawii, jak i w kaganacie tureckim pismem tym pisano na kamieniu, którego twardość wymuszała użycie linii prostych i kanciastych i równoczesne unikanie kształtów krągłych i łukowatych.