Język uzbecki

Język uzbecki (uzb. O‘zbek tili, Oʻzbekcha; Ўзбек тили, Ўзбекча) – język z rodziny języków tureckich, urzędowy w Uzbekistanie. Dane mówiące o liczbie mówiących językiem uzbeckim są rozbieżne. Zgodnie ze spisem powszechnym, przeprowadzonym w 1989 roku, językiem uzbeckim na terenie byłego ZSRR posługiwało się ok. 16,7 mln osób. Poza Uzbekistanem uzbecki jest i był w przeszłości używany głównie w Afganistanie, gdzie liczbę jego użytkowników ocenia się na ok. 1,2–1,4 mln osób. Uzbeckim posługują się także Uzbecy osiadli w sąsiednich republikach środkowoazjatyckich: w Kazachstanie, Kirgistanie, azjatyckiej części Rosji, w Turkmenistanie, a także w Chinach. Stosunkowo niewielkie skupiska emigrantów uzbeckich występują w Australii, Izraelu, Niemczech, Turcji, na Ukrainie i w Stanach Zjednoczonych. W 2019 roku w Polsce był tylko jeden aktywny tłumacz przysięgły języka uzbeckiego^[1].

O‘zbek tili
Ўзбек тили

Obszar	Uzbekistan, Rosja, Turkmenistan, Afganistan i inne
Liczba mówiących	ok. 33 milionów
Pismo/alfabet	łacińskie (do 1992: cyrylica), arabskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki ałtajskie (?) Języki tureckie Języki karłuckie Język uzbecki
Status oficjalny
język urzędowy	Uzbekistan
Organ regulujący	Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti
UNESCO	1 bezpieczny↗
Kody języka
ISO 639-1	uz
ISO 639-2	uzb
ISO 639-3	uzb
IETF	uz
Glottolog	uzbe1247
Ethnologue	uzb
GOST 7.75–97	узб 710
WALS	uzb
SIL	UZB
Występowanie
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku uzbeckim Słownik języka uzbeckiego w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Jeśli chodzi o specyfikę języka uzbeckiego, bardzo charakterystyczna jest nieobecność harmonii wokalicznej, typowej dla innych języków tureckich. W fonetyce, gramatyce oraz leksyce widoczne są bardzo silne wpływy języka perskiego, w leksyce obecne są również zapożyczenia arabskie (starsze) oraz rosyjskie (nowsze).

Alfabet uzbecki

Język uzbecki do 1927 roku zapisywany był alfabetem arabskim, później łacińskim, od 1940 roku w czasach Uzbeckiej SRR – cyrylicą. Od 1992 roku oficjalnym zapisem jest alfabet oparty na angielskim wariancie pisma łacińskiego (z dwuznakami „ch”, „sh”, z „j” dla dźwięku ʤ), jednak w użyciu jest także cyrylica. Ludność uzbecka w Chinach i Afganistanie stosuje zapis alfabetem arabskim.

Arabski	Cyrylica	Łaciński	Wymowa IPA[2]
ﺍ, ه	А а	A a	æ
ﺏ	Б б	B b	b
چ	Ч ч	Ch ch	ʧ
ﺩ	Д д	D d	d
ﻩ	Е е	E e	e
ﻑ	Ф ф	F f	f
گ	Г г	G g	ɡ
ﻍ	Ғ ғ	Gʻ gʻ	ɣ
ﺡ, ﻩ	Ҳ ҳ	H h	h
ی	И и	I i	i
ﺝ, ژ	Ж ж	J j	ʤ, ʒ
ﻙ	К к	K k	k'
ﻕ	Қ қ	Q q	q
ﻝ	Л л	L l	l
ﻡ	М м	M m	m
ﻥ	Н н	N n	n
ﺍ	О о	O o	ɒ
ﻭ	Ў ў	Oʻ oʻ	o
پ	П п	P p	p
ﺭ	Р р	R r	r
ﺙ, ﺱ, ﺹ	С с	S s	s
ﺵ	Ш ш	Sh sh	ʃ
ﺕ, ﻁ	Т т	T t	t
ﻭ	У у	U u	u
ﻭ	В в	V v	v, w
ﺥ	Х х	X x	x, χ
ی	Й й	Y y	j
ﺫ, ﺯ, ﺽ, ﻅ	З з	Z z	z
ء, ع	Ъ ъ	ʼ	ʔ

• Cyrylickim literom Ё ё, Ю ю, Я я odpowiadają łacińskie dwuznaki Yo yo, Yu yu, Ya ya.
• Cyrylickiej literze Е е na początku wyrazu i po samogłoskach odpowiada łaciński dwuznak Ye ye. Po spółgłosce odpowiada natomiast E e.
• Cyrylickiej literze Ц ц odpowiada łaciński dwuznak Ts ts lub litera S s, w zależności od pozycji w wyrazie.
• Cyrylickiemu zbiegu liter сҳ w alfabecie łacińskim odpowiada zestawienie sh.
• Cyrylickiej literze Э э odpowiada łacińska litera E e.

Harmonia samogłosek

Język perski miał silny wpływ na kształtowanie się języka uzbeckiego. Poza użyczeniem mu dużej ilości słów wpłynął również na fonetykę uzbecką, w tak dużym stopniu, że standard języka uzbeckiego jest jedynym standardem języka turkijskiego, gdzie nie występuje harmonia samogłosek.

Harmonia samogłosek w tureckim i jej brak w uzbeckim

polski	turecki	uzbecki
skrzydło	kanat	qanot
skrzydła	kanatlar	qanotlar
grunt	yer	yer
grunty	yerler	yerlar

System samogłosek perskich, identyczny do uzbeckiego.

Ponadto, zestaw samogłosek uzbeckich i perskich jest identyczny, czyli /æ/, /ɒ/, /e/, /i/, /o/, /u/.^[3]

Zwroty

• dzień dobry – assalomu alaykum (ассалому алайкум)
• do widzenia – xayr (хайр)
• dziękuję – rahmat (раҳмат)
• proszę (kiedy coś daję) – marhamat (марҳамат)

Zobacz też

• Uzbecka Wikipedia