Jan Chryzostom

Jan Chryzostom (gr. Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος), Jan Złotousty (cs. Иоа́нн Златоу́ст, архиепископ Константинопольский; ur. przed 350 w Antiochii, zm. 14 września 407) – biskup Konstantynopola, pisarz chrześcijański, uznawany za największego kaznodzieję kościoła wschodniorzymskiego, doktor Kościoła, święty Kościoła katolickiego i prawosławnego.

Ten artykuł dotyczy świętego. Zobacz też: imię Jan Chryzostom. Na tę stronę wskazuje także przekierowanie „Święty Jan”. Zobacz też: innych świętych o imieniu Jan.

Święty
Jan Chryzostom

Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος

biskup Doktor Kościoła
Mozaika w Hagia Sophia, Konstantynopol, X w.
Data i miejsce urodzenia	przed 350 Antiochia
Data i miejsce śmierci	14 września 407 w drodze do Konstantynopola
Czczony przez	Kościół katolicki, Cerkiew prawosławną
Wspomnienie	13 września (kat.), 9 lutego (praw. według kal. greg., rocznica przeniesienia relikwii) 27 września (praw. według kal. greg., rocznica śmierci) 26 listopada (praw. według kal. greg.) 12 lutego (praw. według kal. greg., wraz ze św. Bazylim Wielkim i św. Grzegorzem Teologiem)
Atrybuty	ewangelia, krzyż, osioł, pisarskie pióro
Patron	kaznodziejów, wypędzonych, Konstantynopola

Wraz ze śś. Bazylim Wielkim i Grzegorzem z Nazjanzu jest uznawany za jednego z największych ojców Kościoła tradycji bizantyńskiej. Zreformował tekst anafory liturgii Eucharystii, nazwanej odtąd jego imieniem i odprawianej w Cerkwi prawosławnej i Kościołach greckokatolickich w ciągu prawie całego roku liturgicznego.

Życiorys

Urodził się około 347 (według źródeł zachodnich – około 349) w Antiochii Syryjskiej, w zamożnej rodzinie. Jego ojciec był wysokiej rangi oficerem i zmarł wkrótce po narodzinach syna^[1]. Wychowywała go matka Antuza, pochodząca z Grecji. Był uczniem pogańskiego filozofa Libaniosa^[2] i Ammiana Marcellina, najwybitniejszego historyka późnego antyku. W swoich mowach naśladował styl Demostenesa^[3].

Chrzest przyjął w 368^[4] lub 373 roku^[5], po czym został lektorem u boku biskupa Antiochii Melecjusza. Prowadził ascetyczne życie. W 371 r. opuścił Antiochię i udał się na pustynię. Po sześciu latach bycia pustelnikiem powrócił do rodzinnego miasta i przyjął święcenia kapłańskie. Od 381 r. nauczał w kościołach Antiochii. W ciągu dwunastu lat działalności w tym mieście stał się sławnym kaznodzieją dzięki elokwencji swoich publicznych przemówień w Złotym Kościele, katedrze antiocheńskiej, a zwłaszcza dzięki wnikliwym wykładom na temat Biblii i nauczaniu moralnemu, a dzięki swym zdolnościom krasomówczym zyskał przydomek „Złotousty”. Najcenniejszymi jego dziełami z tego okresu są homilie na temat różnych ksiąg biblijnych. Kładł nacisk na jałmużnę i troszczył się o duchowe oraz doczesne potrzeby ubogich. Wypowiadał się przeciwko nadużyciom bogactwa i własności osobistej:

Czy chcesz czcić ciało Chrystusa? Nie lekceważ Go, gdy jest nagi. Nie oddawaj Mu czci w świątyni odziany w jedwab, by potem nie zaniedbywać Go na zewnątrz, gdzie jest zimny i źle ubrany. Ten, który powiedział: To jest ciało moje, jest tym samym, który powiedział: Widzieliście Mnie głodnego, a nie daliście Mi jeść i Cokolwiek uczyniliście jednemu z moich najmniejszych braci, mnieście uczynili. Jakiż pożytek, jeśli stół eucharystyczny będzie zastawiony złotymi kielichami, gdy twój brat będzie umierał z głodu? Zacznij od zaspokojenia jego głodu, a tym, co zostanie, możesz ozdobić również ołtarz^[6]

Jego proste rozumienie Pisma Świętego sprawiło, że tematy homilii Jana Złotoustego były praktyczne, wyjaśniając zastosowanie Biblii w życiu codziennym. Takie proste kazania pomogły mu zdobyć szerokie poparcie społeczne^[7].

W 397 r. został patriarchą Konstantynopola. W stolicy odprawiał nabożeństwa, w których wciąż chwalił zasady ubóstwa, wstrzemięźliwości i jałmużny, a jednocześnie piętnował nadużycia na dworze cesarskim. W 403 r. cesarzowa Eudoksja, żona cesarza Arkadiusza, wraz z biskupami na synodzie „pod dębem” doprowadziła do pozbawienia Jana urzędu i zesłania na banicję^[8]. Początkowo wyroku synodu nie wykonano, gdyż w noc jego aresztowania doszło do trzęsienia ziemi, które Eudoksja uznała za znak gniewu Bożego, co skłoniło ją do poproszenia Arkadiusza o przywrócenie Jana do godności biskupiej^[9]. Ponieważ jednak Jan Chryzostom kontynuował wystąpienia przeciwko cesarzowej, ostatecznie wygnano go na Kaukaz^[10]. Nie dotarł tam jednak, gdyż zmarł w drodze z wycieńczenia^[11]. Tuż przed śmiercią rzekł: Chwała Bogu za wszystko^[12].

Manuskrypt w j. syryjskim z IX wieku zawierający homilie Chryzostoma do Ewangelii według św. Jana. Pergamin z Klasztoru św. Katarzyny na Synaju

Dzieła

Teologiczny dorobek Jana Chryzostoma obejmował chrystologię, zagadnienia grzechu pierworodnego, pokuty i kapłaństwa, a przede wszystkim Eucharystii (stąd jest czasem nazywany „doktorem Eucharystii”^[13]).

Wśród dzieł przypisywanych Janowi Chryzostomowi jest bardzo wiele utworów wątpliwego pochodzenia, stąd, jak zwrócił uwagę Marek Starowieyski, koniecznym instrumentem jakiejkolwiek pracy nad dorobkiem biskupa Konstantynopola są dwie publikacje: Clavis Patrum Graecorum, Turnhout 1974 z Supplementem z 1998 r., opublikowane w ramach serii greckiej kolekcji Corpus Christianorum oraz Repertorium Pseudochrysostomicum J. de Aldama, wydane w Paryżu w 1965 roku^[14].

Dzieła Jana Chryzostoma (22 tomy) obejmują m.in.:

Liturgiczne

• Kanon liturgii świętej Boska Liturgia św. Jana Złotoustego; Wybór pism. Modlitwy liturgiczne. Pisma o charakterze wychowawczym. Przekł. ks. Henryk Paprocki, ks. Wojciech Kania. Wstęp i opracowanie Henryk Paprocki, Anna Słomczyńska, ATK Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 13, Warszawa 1974, s. 321.

Pisma teologiczne

• Dialog O kapłaństwie, przekł. z grec. Wojciech Kania ; wstęp Henri de Lubac, Marek Starowieyski; oprac. M. Starowieyski, wyd. M Biblioteka Ojców Kościoła 1, Kraków 1992, s. 151. Tekst grecki: Sources Chrétiennes 272 (oprac. Anne-Marie Malingrey).
• Traktat O wychowaniu dzieci, przeł. Wojciech Kania, w: O małżeństwie, wychowaniu dzieci i ascezie, przekł. Wojciech Kania i in.; oprac. i wstęp Józef Naumowicz; Wydaw. M Biblioteka Ojców Kościoła 19; Kraków 2002, ss. 73–105, ISBN 83-7221-433-6.
• 370–401 r. – Traktat O dziewictwie; Sch 125 /1966 r./; PG ss. 48, 533–596.

Kazania

Komentujące Pismo święte

• Homilie na Ewangelię według św. Mateusza. Przeł. Jan Krystyniacki. Rewizja, oprac. i przypisy ks. Arkadiusz Baron, Elwira Buszewicz, wydawnictwo WAM t. 1 (homilie 1-40) Źródła Myśli Teologicznej 18, Kraków 2000, s. 479, ISBN 83-7097-795-2, t. 2. (homilie 41–90) Źródła Myśli Teologicznej 23, s. 558, ISBN 83-7097-929-7.
• Homilie na Ewangelię św. Jana (PG 59)^[15].
• Homilie na Księgę Rodzaju Rdz. 1–3, wprow., przekł. i oprac. Sylwia Kaczmarek, wydawnictwo WAM Źródła Myśli Teologicznej 45, Kraków 2008, s. 126, ISBN 978-83-7505-051-6.
• Komentarz do Listu św. Pawła do Galatów, wprow. Grzegorz Szamocki, przeł. i oprac. Jan Iluk. Wydawnictwo WAM Źródła Myśli Teologicznej 47, Kraków 2008, s. 150. ISBN 978-83-7505-050-9
• Homilie na List św. Pawła do Rzymian, PG 60, 477; tłumaczenie polskie: T. Sinko, Kraków 1995 PAT, t. I/1, s. 237.
• Homilie do 1 i 2 Listu św. Pawła do Koryntian^[16].
• Homilie do Listów do Efezian, Filipian, Kolosan, Tesaloniczan, Tymoteusza, Tytusa, i Filemona^[17].

Kazania o życiu chrześcijańskim i okolicznościowe

• 21 homilii o posągach do ludu Antiochii (Homiliae XXI de Statuis ad populum Antiochiae), PG 49, 15–222.
• Katechezy chrzcielne, homilie katechetyczne do tych, którzy mają być oświeceni oraz do neofitów. Wojciech Kania (przekład z jęz. greckiego), Marek Starowieyski (wstęp i oprac.). Lublin: Kerygma, 1993, s. 131, seria: U Źródeł Katechumenatu 1. Tekst grecki: Sources chrétiennes 50bis, wyd. Antoine Wenger AA.
• Jakie kobiety należy brać za żony (Quales ducendae sint uxores PG 51, 225–242), Tatiana Krynicka (przekład), Stanisław Longosz (wstęp i komentarz), „Vox Patrum” 29 (2009) t. 53–54, ss. 599–621. O przygotowaniu do życia w małżeństwie i wyborze żony.
• Mowy przeciwko judaizantom i Żydom. Przeciwko Żydom i Hellenom. Przekład i opracowanie Jan Iluk, Wydawnictwo WAM Źródła Myśli Teologicznej 41, Kraków 2007, s. 330, ISBN 978-83-7318-910-2.

Listy

• Przeciw duchownym mieszkającym wspólnie z dziewicami (Contra eos qui subintroductas habent virgines), (ok. 383 r.), Robert Sawa (przekład z wydania krytycznego J. Dumortiera /Paryż 1955/), St. Longosz (wstęp), w: Vox Patrum, 13–15 (1993–1995) z. 24–29, ss. 413–446. Jest to list pasterski Jana Chryzostoma skierowany przeciw praktykom niektórych duchownych, księży i mnichów, którzy mieszkali pod jednym dachem z dziewicami konsekrowanymi, pełniącymi posługę gospodyń domowych.

Kult

Trzech Świętych Hierarchów (od lewej): Bazyli Wielki, Jan Chryzostom i Grzegorz Teolog

Relikwie

27 stycznia 438 r. relikwie świętego trafiły do Konstantynopola. Ciało złożono w kościele Dwunastu Apostołów. W 1489 r. sułtan turecki Bajazyd II podarował je królowi francuskiemu Karolowi VIII.

Od 1627 r. relikwie znajdują się w Rzymie (w bazylice św. Piotra, w kaplicy Chóru), a także na Górze Athos, w Brugii, Clairvaux, Dubrowniku, Kijowie, Moguncji, Messynie, Moskwie, Paryżu i Wenecji.

W 2004 r. część relikwii została przekazana przez Watykanu Patriarchatowi Konstantynopola. Są one wyeksponowane w katedrze św. Jerzego, siedzibie Patriarchy^[18][19].

Doktor Kościoła

W 1568 r. papież Pius V ogłosił go doktorem Kościoła^[20].

Patronat

Święty Jan Złotousty jest patronem kaznodziejów i wypędzonych^[20].

Dzień obchodów

Obowiązkowe wspomnienie liturgiczne w Kościele katolickim w zwyczajnej formie rytu rzymskiego obchodzone jest 13 września^[20], natomiast w nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego 27 stycznia. Cerkiew prawosławna wspomina świętego kilkakrotnie z uwagi na kult, jakim darzy świętego: 27 stycznia/9 lutego^[21], tj. 9 lutego według kalendarza gregoriańskiego (w rocznicę przeniesienia relikwii), 14/27 września, tj. 27 września (w rocznicę śmierci), 13/26 listopada, tj. 26 listopada^[22] oraz razem ze świętymi – Bazylim Wielkim i Grzegorzem z Nazjanzu 30 stycznia/12 lutego, tj. 12 lutego^[23].

Ikonografia

W ikonografii święty przedstawiany jest jako starszy mężczyzna z krótką, niekiedy spiczastą bródką i łysiną czołową, odziany w biskupie szaty typu bizantyjskiego^[24].

Atrybuty

Prawą rękę ma uniesioną w błogosławieństwie, w lewej trzyma ewangelię, niekiedy krzyż. Często spotykany jest na ikonach „Trzech Wielkich Hierarchów” razem ze św. Bazylim Wielkim i św. Grzegorzem Teologiem, spośród których wyróżnia się przede wszystkim najkrótszą brodą. W sztuce zachodniej jego atrybutem jest również osioł i pisarskie pióro^[24].

Zobacz też

• Wstawiennictwo świętych
• Patriarcha Konstantynopola
• Patrystyka
• Święci i błogosławieni Kościoła katolickiego
• Święci prawosławni
• Jan Chryzostom – podwójne imię męskie
• Jan Chryzostom Pasek
• Małżeństwo w nauczaniu Jana Chryzostoma
• 2 Apokalipsa Jana – grecki apokryf przypisywany Janowi Chryzostomowi