Jan Józef Szczepański

Jan Józef Szczepański (ur. 12 stycznia 1919 w Warszawie, zm. 20 lutego 2003 w Krakowie) – polski pisarz, reporter, eseista, scenarzysta filmowy i tłumacz, taternik, podróżnik. Był prezesem Związku Literatów Polskich i Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Z wykształcenia był orientalistą.

Ten artykuł dotyczy pisarza. Zobacz też: inne osoby o tym nazwisku.

Nie mylić z: Józef Szczepański.

Jan Józef Szczepański

Data i miejsce urodzenia	12 stycznia 1919 Warszawa
Data i miejsce śmierci	20 lutego 2003 Kraków
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	literatura piękna
Ważne dzieła
Polska jesień Przed nieznanym trybunałem
Odznaczenia
Nagrody
Nagroda Fundacji Hemingwaya (1960)[1], Nagroda Prasowa SFP (1971, 1975), Nagroda Fundacji Alfreda Jurzykowskiego (1978), Nagroda im. Herdera (1982), Nagroda im. A. Bocheńskiego (1987), Nagroda Wojewody Krakowskiego w dziedzinie kultury i sztuki (1987), Nagroda Literacka im. Władysława Reymonta (1995), Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego (2001), Nagroda Miasta Krakowa (2001), Nagroda Miast Partnerskich Torunia i Getyngi im. Samuela Bogumiła Lindego (2001)

Życiorys

Syn Aleksandra Szczepańskiego, dyplomaty II Rzeczypospolitej i ekonomisty, związanego z przemysłem cynkowym Górnego Śląska, brata Marii Kuncewiczowej^[2] oraz Marii Znatowicz-Szczepańskiej, nauczycielki języka francuskiego, tłumaczki literatury serbskiej i publicystki^[3].

W latach 1932–1937 jego rodzina mieszkała w Katowicach, gdzie Jan J. Szczepański uczęszczał do męskiego Państwowego Gimnazjum i Liceum przy ul. A. Mickiewicza^[3]. Następnie studiował orientalistykę, studia ukończył w 1947 r.

Uczestniczył w kampanii wrześniowej 1939, w 1941 r. wstąpił do Związku Jaszczurczego (od 1942 NSZ) i pracował w komórce wywiadu do 1943 r., kiedy to został żołnierzem AK^[4], w 1944 r. walczył w partyzantce. Temu okresowi poświęcił swoją prozę wojenną: opowieść o wrześniowej klęsce (Polska jesień) i opowiadania partyzanckie (Buty), w których mierzy się krytycznie z legendą „leśnych ludzi”. Tematyka wojenna znalazła się też w scenariuszach do filmów Stanisława Różewicza (Westerplatte i Wolne miasto).

Po wojnie związał się z „Tygodnikiem Powszechnym” (w latach 1947–1953 był członkiem redakcji). Był ostatnim prezesem rozwiązanego przez władze stanu wojennego Związku Literatów Polskich (ten okres udokumentował w książce Kadencja). Był jednym z założycieli Polskiego Porozumienia Niepodległościowego. W 1978 r. podpisał również deklarację założycielską Towarzystwa Kursów Naukowych. Tłumaczył na polski m.in. prozę Conrada i Greene’a, Bajki murzyńskie.

Był sygnatariuszem Listu 59 (1975 r.) i listu intelektualistów w obronie braci Jerzego i Ryszarda Kowalczyków (maj 1981 r.). 23 sierpnia 1980 roku dołączył do apelu 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami^[5].

Był zapalonym turystą i (w pierwszych latach po wojnie) taternikiem. Wspinał się np. ze Stanisławem Siedleckim (m.in. próba wejścia zachodnią ścianą Łomnicy nową drogą przez Hokejkę) oraz z Krzysztofem Tatarkiewiczem. Taternictwo, narciarstwo i samo Zakopane pojawiają się w kilku jego książkach (m.in. Autograf) oraz w szeregu publikacji w czasopismach. W 1955 r. przetłumaczył książkę Johna Hunta Zdobycie Mount Everestu. Znajomość Gorców i Pienin zaowocowała książkami Portki Odysa i Kipu^[6] (patrz niżej).

Życie prywatne

W 1947 r. wziął ślub z Danutą Wolską^[7].

Był najbliższym przyjacielem pisarza Stanisława Lema i ojcem chrzestnym jego syna Tomasza^[8][9]. Jego osoba była pierwowzorem postaci Prothera w powieści Głos Pana Lema^[10].

Cenzura komunistyczna

Nazwisko Jana Józefa Szczepańskiego znalazło się na specjalnej liście, na której umieszczono autorów pod szczególnym nadzorem peerelowskiej cenzury. Tomasz Strzyżewski w swojej książce o cenzurze w PRL publikuje poufną instrukcję cenzorską z 21 lutego 1976 r. Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, na której umieszczono nazwisko Szczepańskiego oraz następujące wytyczne: „Wszystkie własne publikacje autorów z poniższej listy zgłaszane przez prasę i wydawnictwa książkowe oraz wszystkie przypadki wymieniania ich nazwisk należy sygnalizować kierownictwu Urzędu, w porozumieniu z którym może jedynie nastąpić zwolnienie tych materiałów. Zapis nie dotyczy radia i TV, których kierownictwo we własnym zakresie zapewnia przestrzeganie tych zasad. Treść niniejszego zapisu przeznaczona jest wyłącznie do wiadomości cenzorów”^[11].

Grób pisarza na parafialnym cmentarzu w Tyńcu

Po upadku PRL

W kwietniu 1997 r. za książkę Jeszcze nie wszystko uhonorowany został Nagrodą Krakowska Książka Miesiąca. W 2001 r. został laureatem nagrody literackiej polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego^[12].

Andrzej Werner przypisuje Szczepańskiego do odrębnego nurtu w polskiej literaturze, „programowo odrzucającego ideowe, a już zwłaszcza doktrynalne spory”, skupiającego „pisarzy zwróconych ku życiu, ludzkiej rzeczywistości bez pośredniczącej roli idei, nie wysuwających na plan pierwszy swoich sądów, poglądów i postulatów, usuwających się w cień, by uwypuklić to, co istnieje niezależnie od wyobrażeń podmiotu, obserwujących życie w jego rzeczywistych historycznych wymiarach, by odnaleźć w nim uniwersalne cechy ludzkie, może ślad transcendencji, może tęsknotę za nim”.

Z kolei Andrzej Sulikowski zwraca uwagę na problematykę górską w twórczości Jana Józefa Szczepańskiego^[13].

Poeta Janusz Szuber zadedykował Janowi Józefowi Szczepańskiemu wiersz Które kiedyś były, wydany w tomikach poezji Okrągłe oko pogody z 2000 r.^[14] oraz Tam, gdzie niedźwiedzie piwo warzą z 2004 r.^[15]

Twórczość

Publikacje

• Portki Odysa (powieść) Warszawa: Czytelnik, 1954
• Polska jesień (powieść) Kraków: Wydawnictwo Literackie (WL), 1955
• Buty i inne opowiadania, Kraków: WL, 1956
• Pojedynek (powieść) Kraków: WL, 1957
• Tombakowy pierścionek i inne opowiadania (współautor: B. Mańkowski), Warszawa: Czytelnik, 1957
• Dzień bohatera (opowiadania) Warszawa: Czytelnik, 1959
• Zatoka białych niedźwiedzi (reportaż) Kraków: WL, 1960
• Motyl (opowiadania) Warszawa: Czytelnik, 1962
• Do raju i z powrotem (reportaże), Warszawa: Czytelnik, 1964
• Czarne i białe (reportaże), Kraków: WL, 1965
• Ikar (powieść), Warszawa: Czytelnik, 1966
• Wyspa, Warszawa: Czytelnik, 1968
• Świat wielu czasów. Wrażenia z podróży do ameryki południowej, Kraków: WL, 1969
• Koniec westernu (reportaże), Warszawa: Czytelnik, 1971
• Opowiadania dawne i dawniejsze, Kraków: WL, 1973
• Rafa (opowiadania), Warszawa: Czytelnik, 1974
• Przed nieznanym trybunałem (eseje), Warszawa: Czytelnik, 1975
• Kipu (powieść), Kraków: WL, 1978
• Autograf (opowiadania i dramat), Warszawa: Czytelnik, 1979
• Trzy podróże (reportaże), Kraków: WL, 1981
• Trzy czerwone róże (opowiadania), Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1982
• Nasze nie nasze (reportaże), Kraków: Znak, 1984
• Kadencja (wspomnienia), Kraków: Oficyna Literacka, 1986
• Kapitan (powieść), Paryż: Libella, 1986
• Ultima thule (opowiadania), Warszawa: Czytelnik, 1987
• Maleńka encyklopedia totalizmu, Kraków: Znak, 1990
• Historyjki (opowiadania), Warszawa: Czytelnik, 1990
• Mija dzień (opowiadania), Kraków: WL, 1994
• Jeszcze nie wszystko (opowiadania), Kraków: Baran i Suszczyński
• Wszyscy szukamy (eseje), Warszawa: Biblioteka „Więzi”, 1998
• Obiady przy świecach (wybór opowiadań), Rosner & Wspólnicy, 2003
• Dziennik (dzienniki) T. I 1945-1956, Kraków: WL, 2009; T. II 1957-1963, Kraków: WL, 2011; T. III 1964-1972, Kraków: WL, 2014; T. IV 1973-1980, Kraków: WL, 2015 (ss. 728) ISBN 978-83-08-05483-3; T. V 1981–1989, Kraków: WL, 2017 (s. 896) ISBN 978-83-08-06309-5.

Scenariusze filmowe

• Wolne miasto (1958)
• Jadą goście jadą... (1962)
• Na melinę (1965)^[16]
• Westerplatte (1967)
• Hubal (1973)
• Z dalekiego kraju (1981)
• Życie za życie. Maksymilian Kolbe (1991)

Upamiętnienie

Jest patronem ławeczki w Parku Ratuszowym w Krakowie w dzielnicy XVIII Nowa Huta, o czym informuje tabliczka. Patroni ławeczek w przestrzeni publicznej są wybierani w ramach projektu Kody Miasta realizowanego przez Krakowskie Biuro Festiwalowe, operatora tytułu Kraków Miasto Literatury UNESCO, którym Kraków został uhonorowany w 2013 roku^[17][18].