Jan Stach (zoolog)

Jan Wacław Stach (ur. 8 marca 1877 w Rzeszowie, zm. 28 lipca 1975 w Krakowie) – polski zoolog, apterolog, paleoteriolog^[1], profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, muzealnik, nauczyciel, działacz sportowy, członek honorowy Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk, członek Polskiej Akademii Umiejętności, doktor honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego (1947)^[2][1].

Jan Stach

Data i miejsce urodzenia	8 marca 1877 Rzeszów
Data i miejsce śmierci	28 lipca 1975 Kraków
Miejsce spoczynku	cmentarz Rakowicki w Krakowie
Zawód, zajęcie	zoolog
Odznaczenia

Kariera akademicka

Syn Karola^[3]. Ukończył studia zoologiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po studiach podjął pracę naukową na uniwersytecie i w 1900 roku obronił pracę doktorską^[2]. Stach należał do grona uczniów biologa, profesora Henryka Hoyera^[1]. W latach dwudziestych XX wieku kierował Muzeum Fizjograficznym w Krakowie^[1]. W 1951 roku Jan Stach uzyskał stanowisko profesora^[2].

Nosorożec włochaty w Staruni

Nosorożec włochaty ze Staruni

W 1929 roku Stach pełnił funkcję sekretarza Komisji Fizjograficznej PAN^[1], która w sposób aktywny uczestniczyła w wykopaliskach w kopalni głębinowej ozokerytu na terenie wsi Starunia k. Stanisławowa. Odkryto wówczas między innymi jedyny na świecie^[4] kompletny (tzn. z zachowanym nie tylko szkieletem, ale i częściami miękkimi: częścią wnętrzności, mięśniami i skórą) egzemplarz wymarłego gatunku nosorożca Coelodonta antiquitatis (nosorożec włochaty) z epoki plejstocenu. Okaz ten znany jest w nauce jako tzw. drugi nosorożec ze Staruni. Od strony naukowej pracami nad preparacją okazu kierował Jan Stach^[4][5]. Eksponat ten znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Przyrodniczego Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN.

Osobny artykuł: Nosorożec włochaty ze Staruni.

Okres powojenny

Po II wojnie światowej Komisja Fizjograficzna PAN została rozwiązana, a w jej miejsce powstał Komitet Fizjograficzny, w ramach którego nadal działało Muzeum Fizjograficzne (przemianowane z czasem na Muzeum Przyrodnicze, a obecnie działa jako Muzeum Przyrodnicze Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN). Jan Stach został ponownie mianowany kierownikiem tego muzeum i równocześnie redaktorem naczelnym periodyku „Prace Muzeum Przyrodniczego PAU” (ze zmienionym później tytułem: „Acta monographica Musei Historiae Naturalis”)^[1]. Stach publikował w nim sukcesywnie rozbudowaną i szczegółową monografię owadów bezskrzydłych^[6]. Jest to praca niezmiennie ceniona wśród specjalistów^[1]. Pierwsze cztery tomy ukazały się w latach 1947–1951, a kolejne (5–9) w latach 1954–1963 już jako edycje Oddziału Krakowskiego Instytutu Zoologicznego PAN.

Entomologia

W dziedzinie entomologii profesor Stach był specjalistą w zakresie systematyki, taksonomii, morfologii, faunistyki, zoogeografii i filogenezy współczesnych i kopalnych Apterygota, głównie Collembola^[2]. Opracowanie profesora Stacha o owadach bezskrzydłych Tatr^[7] należy do kanonu podstawowych pozycji entomologicznych w tym zakresie.

Paleoteriologia

Profesor Stach był także specjalistą w zakresie paleoteriologii. Po II wojnie światowej Stach rozpoczął opracowywanie szczątków kopalnych ssaków plioceńskich odkrytych w geologicznym rezerwacie przyrody Węże w gminie Działoszyn^[1]. Do najcenniejszych odkryć profesora Stacha należy zidentyfikowanie i opisanie wypreparowanych z brekcji kostnej zebranej w rezerwacie Węże^[8][9] kopalnych śladów wymarłego gatunku niedźwiedzia Ursus wenzensis, zamieszkującego na terenie Polski w pliocenie. Formalny opis U. wenzensis został opublikowany w czasopiśmie „Acta Geologica Polonica” w 1959 roku^[10][11].

Podsumowanie osiągnięć naukowych

Do najważniejszych osiągnięć naukowych profesora Stacha można zaliczyć liczne redeskrypcje i opisy nowych taksonów (łącznie kilkadziesiąt rodzajów i ponad 270 gatunków), wprowadzenie taksonów wyższej rangi i uporządkowanie systematyki Collembola, opublikowanie ponad 70 prac, zgromadzenie bogatych zbiorów (liczące ok. 65 000 egzemplarzy) owadów, w tym kilkaset holotypów i paratypów^[2].

Eponimia

Nazwisko profesora zostało uwiecznione w epitetach gatunkowych lub nazwach rodzajowych wielu zwierząt, między innymi w nazwach rodzajowych wszoła Stachiella Kéler, 1938^[12], skoczogonka Ianstachia Bagnal, 1949^[13] oraz kopalnego gryzonia Stachomys Kowalski, 1960^[14], a także w nazwie gatunkowej dereniówki Stacha Antispila stachjanella Dziurzynski, 1948^[15].

Ordery i odznaczenia

• Order Sztandaru Pracy I klasy
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (19 lipca 1954)^[3]

Nagrody

• Nagroda Państwowa I stopnia za monografię owadów bezskrzydłych i prace w dziedzinie paleontologii (1952)^[16]