Janusz Kurtyka

Janusz Marek Kurtyka (ur. 13 sierpnia 1960 w Krakowie, zm. 10 kwietnia 2010 w Smoleńsku) – polski historyk, doktor habilitowany nauk humanistycznych, w latach 2005–2010 prezes Instytutu Pamięci Narodowej.

Janusz Kurtyka

Janusz Kurtyka (2007)
Data i miejsce urodzenia	13 sierpnia 1960 Kraków
Data i miejsce śmierci	10 kwietnia 2010 Smoleńsk
Prezes Instytutu Pamięci Narodowej
Okres	od 29 grudnia 2005 do 10 kwietnia 2010
Poprzednik	Leon Kieres
Następca	Franciszek Gryciuk (p.o.)
Odznaczenia

Grób Janusza Kurtyki w alei zasłużonych cmentarza Rakowickiego w Krakowie

Życiorys

Janusz Kurtyka urodził się 13 sierpnia 1960 w Krakowie. Młodość spędził w dzielnicy Nowa Huta, uczęszczał do tzw. tysiąclatki^[1] – Szkoły Podstawowej nr 95 im. Władysława Broniewskiego przy ul. Wileńskiej 9 oraz do Szkoły Podstawowej nr 104 im. Stefanii Sempołowskiej (przemianowanej w III RP na SP im. Jana Matejki) na osiedlu Wysokim 7^[2]. Był absolwentem III Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Kochanowskiego w Krakowie z 1979^[3]. W sierpniu 1983 ukończył studia historyczne o specjalności nauczycielskiej na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, uzyskując magisterium na podstawie pracy zatytułowanej Morawicka linia Toporczyków w XIII do XV w. Studium historyczno-genealogiczne^[3]. Podczas studiów działał w Kole Naukowym Historyków Studentów UJ (dwie kadencje od 1980 do 1982 był wiceprezesem jego zarządu), był inicjatorem, współzałożycielem i redaktorem naczelnym „Studenckich Zeszytów Historycznych”, wydawanych przez KNHS UJ, od 1982 do 1983 kierował działem wydawnictw KNHS UJ^[3]. Jesienią 1980 znalazł się wśród założycieli Niezależnego Zrzeszenia Studentów na swoim wydziale, brał udział w organizowanych przez zrzeszenie protestach^[3]. Od 1983 odbywał studia doktoranckie w Instytucie Historii PAN w Warszawie (od września 1987 przerwane na rok z uwagi na konieczność odbycia zasadniczej służby wojskowej). W 1989 opublikował w podziemnym obiegu pierwszą wydaną w Polsce biografię Leopolda Okulickiego. Poza badaniami doktoranckimi współtworzył Słownik historyczno-geograficznego województwa krakowskiego w średniowieczu oraz redagował hasła do Polskiego Słownika Biograficznego^[3], pracował także w redakcji historycznej Wielkiej Encyklopedii PWN. W 1995 obronił doktorat w Polskie Akademii Nauk (temat dysertacji: Tęczyńscy. Studium z dziejów polskiej elity możnowładczej w średniowieczu; jej promotorem był Antoni Gąsiorowski, recenzentami Feliks Kiryk i Błażej Śliwiński; praca została wydana w 1997). Od 1 lipca 1995 pracował na stanowisku adiunkta. W 2000 uzyskał stopień doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie historii średniowiecznej na Wydziale Historii UJ (rozprawa na temat Latyfundium tęczyńskie. Dobra i właściciele (XIV–XVII wiek); wydana w 1999; jej recenzentami byli Stanisław Szczur, Antoni Gąsiorowski i Feliks Kiryk)^[3].

Specjalizował się w genealogii, historii nowożytnej, historii średniowiecza oraz naukach pomocniczych historii. Uczestniczył w mediewistycznych międzynarodowych konferencjach naukowych, od 1996 był współpracownikiem Department of Medieval Studies of Central European University Budapest, w latach 1999–2002 i 2003–2006 był członkiem Rady Naukowej Instytutu Historii PAN^[3]. Był autorem ponad 140 publikacji naukowych^[4].

Od 1994 do 2009 był redaktorem naczelnym „Zeszytów Historycznych WiN”^[3]. W 2003 kombatanci Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” wybrali go na prezesa Stowarzyszenia Społeczno-Kombatanckiego Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość^[5].

Wykładał na Chrześcijańskim Uniwersytecie Robotniczym. Od 1997 do 2001 pracował jako nauczyciel historii w V Prywatnym Liceum przy ul. Smoleńsk w Krakowie. Od lutego 2002 był profesorem w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Przemyślu (od 2006 Państwowej Wyższej Szkole Wschodnioeuropejskiej; pracował tam jako kierownik Zakładu Historii Starożytnej i Średniowiecznej, od 2004 do 2005 dyrektor Instytutu Historii i Archiwistyki PWSZ, od 2002 do 2010 członek Senatu PWSZ/PWSW)^[3]. Od 2009 do 2010 prowadził wykłady z zakresu historii ustroju Polski w krakowskiej Wyższej Szkole Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum^[3].

W latach 1989–2000 pełnił funkcję przewodniczącego koła NSZZ „Solidarność” krakowskich placówek Instytutu Historii PAN. W 1990 wstąpił do Partii Republikańskiej, a w 1991 przystąpił z nią do Koalicji Republikańskiej. W 1992 został członkiem Partii Chrześcijańskich Demokratów^[3]. W wyborach w 1993 kandydował do Sejmu z 21. miejsca na liście wyborczej KKW „Ojczyzna” w okręgu obejmującym województwo krakowskie, otrzymując 235 głosów^[6]. Pod koniec lat 90. działał w Stronnictwie Konserwatywno-Ludowym. Od 2008 był członkiem Stowarzyszenia „NZS 1980”^[3].

Po utworzeniu Instytutu Pamięci Narodowej został pierwszym dyrektorem oddziału IPN w Krakowie. 21 września 2005 Kolegium IPN rekomendowało jego kandydaturę Sejmowi na stanowisko prezesa tej instytucji. 9 grudnia tego samego roku jego kandydatura została zaakceptowana przez Sejm (większością 332 głosów), a 22 grudnia zatwierdzona przez Senat. Pięcioletnią kadencję rozpoczął po złożeniu przed Sejmem ślubowania w dniu 29 grudnia 2005.

Należał do Polskiego Towarzystwa Historycznego, Polskiego Towarzystwa Heraldycznego oraz Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu^[3].

Zginął 10 kwietnia 2010 w wyniku katastrofy polskiego samolotu Tu-154M w Smoleńsku w drodze na obchody 70. rocznicy zbrodni katyńskiej^[7]. 15 kwietnia 2010 w Przemyślu odbył się marsz pamięci ku jego czci^[8]. Uroczystości pogrzebowe odbyły się 23 kwietnia 2010 w Krakowie^[9]. Msza odprawiona została w Kościele Świętych Apostołów Piotra i Pawła, następnie Janusz Kurtyka został pochowany w Alei Zasłużonych na cmentarzu Rakowickim^[9] (kwatera: LXIXPASB, rząd: 1, miejsce: 10). 20 marca 2012 na polecenie prokuratora prokuratury wojskowej prowadzącego śledztwo w sprawie katastrofy w Smoleńsku przeprowadzono ekshumację jego ciała^[10]. 26 marca 2012 na cmentarzu Rakowickim odbył się ponowny pogrzeb Janusza Kurtyki^[11].

Życie prywatne

Rodzicami Janusza Kurtyki byli, pochodzący z Radłowa^[12]: Stanisław (1930–1967), absolwent Akademii Górniczo-Hutniczej, inżynier w przedsiębiorstwie Elektroprojekt oraz Stanisława z domu Jasek (ur. 1932), zatrudniona w administracji przedsiębiorstwa Transbud w Nowej Hucie^[2][12]. Młodszym synem małżonków jest Andrzej^[3]. Kurtyka wychowywał się w Nowej Hucie^[3]. Od 1983 był żonaty z Zuzanną z domu Wypasek, lekarką. Mieli dwóch synów: Pawła i Krzysztofa^[12].

W kwietniu 2009 w mediach został opublikowany list, który Krzysztof Hejke skierował do prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego, jednocześnie przesyłając jego kopię do Marszałka Sejmu (Bronisław Komorowski) i do Kolegium IPN^[13]. Przekazał w nim głowie państwa informacje o tym, że jego żona Katarzyna Gójska-Hejke została uwiedziona przez prezesa IPN, Janusza Kurtykę, który miał jej przekazywać tajne dokumenty z IPN, wykorzystywane przez nią następnie do tworzenia artykułów prasowych na temat lustracji i publikowanych w „Gazecie Polskiej”^[13]. W tej sprawie śledztwo podjęła Prokuratura Okręgowa Warszawa-Praga^[13][14]. W listopadzie 2009 prokuratura umorzyła śledztwo w sprawie domniemanego ujawnienia lub też bezprawnego wykorzystania tajemnicy państwowej przez prezesa IPN, J. Kurtykę^[15].

W 2011 r. żona Zuzanna Kurtyka bezskutecznie ubiegała się o mandat senatora z ramienia PiS^[16].

Odznaczenia, wyróżnienia i nagrody

W 2007 został odznaczony ukraińskim Orderem „Za Zasługi” trzeciego stopnia^[17]. 3 kwietnia 2009 został odznaczony przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski^[18]. 16 kwietnia 2010 pośmiertnie odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski przez marszałka Sejmu Bronisława Komorowskiego wykonującego obowiązki prezydenta RP na wniosek Kapituły Orderu Odrodzenia Polski, za wybitne zasługi w służbie państwu i społeczeństwu^[19]. 29 października 2015, za zasługi w działalności na rzecz niepodległości i suwerenności Polski oraz respektowania praw człowieka w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Wolności i Solidarności^[20].

Tablica upamiętniająca Janusza Kurtykę na siedzibie IPN

Za rozprawę doktorską został wyróżniony Nagrodą im. Adama Heymowskiego przyznawaną przez Polskie Towarzystwo Heraldyczne (1996) i II nagrodą w Konkursie im. Klemensa Szaniawskiego przyznawaną przez Towarzystwo Popierania i Krzewienia Nauk w Warszawie (1998)^[3]. Ponadto otrzymał Nagrodę im. Joachima Lelewela (2000) oraz Nagrodę im. Jerzego Łojka (2001)^[21]. W 2007 tygodnik „Gazeta Polska” przyznał mu tytuł „Człowieka Roku 2006”^[22]. 9 czerwca 2010 pośmiertnie uhonorowano go nagrodą Kustosza Pamięci Narodowej^[23].

Upamiętnienie

Osobne artykuły: Pomniki i tablice pamiątkowe po katastrofie polskiego Tu-154 w Smoleńsku (2010–2011) i Pomniki i tablice pamiątkowe po katastrofie polskiego Tu-154 w Smoleńsku (od 2012).

Januszowi Kurtyce poświęcono tablice pamiątkowe: na Pałacu Konopków w Wieliczce (odsłonięta 13 sierpnia 2010^[24]), na elewacji siedziby IPN przy ul. Towarowej 28 w Warszawie (odsłonięta 8 października 2010^[25]), w kościele św. Kazimierza w Krakowie (odsłonięta 8 kwietnia 2011)^[26], w Węgrowie (odsłonięta 9 kwietnia 2013^[27]) w kościele św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny w Krakowie (odsłonięta 14 kwietnia 2013^[28]). 8 października 2010 Centrum Edukacyjne IPN Przystanek Historia przy ulicy Marszałkowskiej 21/25 w Warszawie otrzymało imię Janusza Kurtyki^[3].

14 kwietnia 2011 na terenie Państwowej Wyższej Szkoły Wschodnioeuropejskiej w Przemyślu został odsłonięty obelisk upamiętniający ofiary zbrodni katyńskiej oraz ofiary katastrofy smoleńskiej, w tym w sposób szczególny parę prezydencką Lecha i Marię Kaczyńskich oraz Janusza Kurtykę, byłego profesora tej uczelni^[29].

W 2014 Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich rozpoczęło przyznawanie Nagrody im. Janusza Kurtyki za publikacje o tematyce historycznej^[30].

Pomnik Janusza Kurtyki w Morawicy

Popiersia Janusza Kurtyki zostały odsłonięte na Górze Przemienienia w Morawicy (2014)^[31] i w Panteonie Bohaterów Sanktuarium Narodowego na cmentarzu Poległych w Bitwie Warszawskiej w Ossowie (2015)^[32].

W 2015 r. powołana została Fundacja im. Janusza Kurtyki, której celem jest m.in. upowszechnianie tradycji narodowej i obywatelskiej oraz promocja polskiej historii i historiografii poza granicami kraju^[33].

W listopadzie 2020 rada miasta stołecznego Warszawy przyjęła uchwałę o nadaniu jednej z ulic dzielnicy Mokotów imienia Janusza Kurtyki. Tabliczki z nazwą ulicy Janusza Kurtyki pojawiły się na warszawskim Służewcu 31 grudnia 2020^[34].

W październiku 2021 imię Janusza Kurtyki otrzymało rondo w ciągu ul. Wita Stwosza w Krakowie. Decyzję o nadaniu imienia podjęła, na sesji 7 lipca 2021, Rada Miasta Krakowa^[35].

Publikacje

• Generał Leopold Okulicki „Niedźwiadek” (1898–1946), 1989
• Konspiracja i opór społeczny na Podkarpaciu w okresie PRL (red.), 2007
• Latyfundium Tęczyńskie. Dobra i właściciele (XIV–XVII wiek), 1999
• Odrodzone królestwo. Monarchia Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego w świetle nowszych badań, 2001
• Tęczyńscy. Studium z dziejów polskiej elity możnowładczej w średniowieczu, 1997
• Podole w czasach Jagiellońskich. Studia i materiały, 2011
• Z dziejów agonii i podboju. Prace zebrane z zakresu najnowszej historii Polski, 2011
• Janusz Kurtyka w mediach, Rzeczpospolita wolnych ludzi, 2015 (zbiór tekstów Janusza Kurtyki i wywiadów z nim z lat 2000–2010^[36])