Komisariat Cywilny przy Dowództwie Obrony Warszawy

Komisariat Cywilny przy Dowództwie Obrony Warszawy – aparat wykonawczy, który w czasie oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 roku obsługiwał Komisarza Cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy, Stefana Starzyńskiego. Składało się nań biuro komisarza oraz szefostwa poszczególnych służb i placówek terenowych.

Stefan Starzyński, komisaryczny prezydent Warszawy, od 8 września 1939 Komisarz Cywilny przy Dowództwie Obrony Warszawy

W pierwszych dniach wojny obronnej, na skutek pośpiesznej ewakuacji władz wojskowych i cywilnych, w Warszawie powstała swoista próżnia władzy. Jednym z nielicznych wyższych urzędników, którzy nie opuścili stolicy, był jej komisaryczny prezydent Stefan Starzyński. 8 września 1939 roku gen. Walerian Czuma powołał go do pełnienia funkcji Komisarza Cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy. Starzyński stał się w ten sposób zwierzchnikiem wszystkich władz cywilnych w Warszawie (samorządowych i administracyjnych), a także organizacji samoobrony i porządku publicznego, które były zaangażowane w szeroko rozumianą obronę stolicy.

Komisarz Cywilny wraz z podległym mu aparatem kierował cywilną obroną Warszawy aż do jej kapitulacji, która nastąpiła 28 września 1939 roku.

Podstawa prawna

1 września 1939 roku, po rozpoczęciu niemieckiej agresji na Polskę, prezydent Ignacy Mościcki wydał dekret O sprawowaniu zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi, o organizacji nadrzędnych władz wojskowych i o komisarzach cywilnych^[1]. Dekret wprowadzał m.in. instytucję komisarzy cywilnych, którzy w okresie działań wojennych mieli działać przy dowódcach wojskowych wskazanych przez Naczelnego Wodza^[2].

Komisarze cywilni mieli być powoływani przez ministra spraw wewnętrznych, w porozumieniu z Naczelnym Wodzem^[3]. Artykuł 20 wspomnianego dekretu dość ogólnikowo określał ich zadania i kompetencje^[4]. Mieli oni organizować współpracę między władzami wojskowymi a władzami poszczególnych województw, a w szczególności przedstawiać tym pierwszym: sprawy związane z uprawnieniami dowódców wojskowych wobec władz administracyjnych; sprawy dotyczące interesów ludności w zakresie świadczeń na rzecz wojska oraz roszczeń materialnych osób cywilnych wobec władz i osób wojskowych; informacje o zasobach gospodarczych, stosunkach społecznych i narodowościowych w danym województwie. Uprawnienia i zadania komisarzy miały zostać doprecyzowane w instrukcjach wojskowych^[2].

3 września 1939 roku na stanowisko Komisarza Cywilnego przy Naczelnym Wodzu został mianowany wojewoda poleski Wacław Kostek-Biernacki. Na skutek błyskawicznych postępów Wehrmachtu instytucja komisarzy nie odegrała jednak zakładanej roli. Wyjątkiem na tym tle okazała się Warszawa^[5].

Utworzenie Komisariatu

Proklamacja Stefana Starzyńskiego z 8 września 1939, informująca o powołaniu go do pełnienia funkcji Komisarza Cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy

Osobny artykuł: Obrona Warszawy (1939).

Plan operacyjny „Zachód” wyznaczał Warszawie stosunkowo skromną rolę do odegrania w przypadku wojny z Niemcami. Polscy planiści przyjęli bowiem założenie, że walki będą się toczyć z dala od stolicy. Możliwość szybkiego dotarcia nieprzyjaciela do jej granic, a zwłaszcza jej znalezienie się w okrążeniu, nie były w ogóle brane pod uwagę^[6]. Gdy w pierwszych dniach września Warszawa znalazła się w bezpośrednim niebezpieczeństwie, jej obrona musiała być organizowana od podstaw, w warunkach pełnej improwizacji^[7].

Tymczasem 5–7 września Warszawę opuściły władze wojskowe i cywilne, w tym premier Felicjan Sławoj Składkowski, członkowie Rady Ministrów wraz z podległym im aparatem urzędniczym oraz Naczelny Wódz marsz. Edward Śmigły-Rydz. Ich pośpieszna i chaotyczna ewakuacja wywarła negatywny wpływ na morale ludności i poważnie zakłóciła przygotowania do obrony^[8][9]. Fatalne konsekwencje przyniósł zwłaszcza wyjazd Władysława Jaroszewicza, który jako komisarz rządu na m.st. Warszawę był zwierzchnikiem administracji publicznej w mieście, odpowiedzialnym m.in. za kwestie związane z utrzymaniem ładu i porządku^[10]. Sytuację pogorszył masowy exodus ludności cywilnej, spowodowany nieprzemyślanym radiowym apelem szefa propagandy Sztabu Naczelnego Wodza ppłk. Romana Umiastowskiego, wygłoszonym wieczorem 6 września^[11].

Propozycji ewakuacji odmówił – pomimo polecenia premiera Sławoj Składkowskiego – komisaryczny prezydent Warszawy Stefan Starzyński^[12]. Mimo braku formalnych uprawnień postanowił on przejąć pełnię władzy cywilnej w mieście. Podjął jednocześnie energiczne działania, by opanować chaos i paniczne nastroje. 6 września na jego polecenie przystąpiono do formowania Straży Obywatelskiej. Na bazie pracowników samorządu Wydział Ogólny Zarządu Miejskiego przystąpił do organizowania zastępczego aparatu administracji publicznej. Od pozostających jeszcze w mieście urzędników państwowych Starzyński zażądał natomiast pozostania na stanowiskach i kontynuowania pracy^[13]. W tym samym czasie Dowództwo Obrony Warszawy na czele z gen. Walerianem Czumą nadal przygotowywało miasto do obrony, usiłując jednocześnie powstrzymać panikę wywołaną apelem Umiastowskiego^[14].

Podczas konferencji, która odbyła się rankiem 8 września, gen. Czuma powołał Starzyńskiego do pełnienia funkcji Komisarza Cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy^[15]. Jako podstawa prawna posłużył dekret prezydenta Mościckiego z 1 września 1939^[4][16]. Według relacji płk. Tadeusza Tomaszewskiego pomysłodawcą takiego rozwiązania był ppłk Jan Kowalewski^[17]. Zaaprobował je również szef Sztabu Naczelnego Wodza gen. Wacław Stachiewicz^[15]. Starzyński stał się w ten sposób zwierzchnikiem wszystkich władz cywilnych w Warszawie (samorządowych i administracyjnych), a także organizacji samoobrony i porządku publicznego, które były zaangażowane w szeroko rozumianą obronę stolicy^[18][19].

Nowe obowiązki nie pozwalały Starzyńskiemu na dalsze sprawowanie funkcji komisarycznego prezydenta miasta^[20]. Z tego powodu w Zarządzie Miejskim jego dotychczasowe obowiązki przejął wiceprezydent Jan Pohoski. Podporządkowano mu te instytucje miejskie, które jako niezwiązane ze sprawami obrony nie podlegały Komisarzowi Cywilnemu^[19][21]. Funkcje Rady Miejskiej przejęło na czas wojny siedmioosobowe Kolegium Doradcze^[22][a].

Działalność i struktura organizacyjna

Pierwsza strona „Dziennika Urzędowego Komisarza Cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy” nr 2 z 20 września 1939 roku

Biuro Komisarza Cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy tworzyły:^[22]

• sekretariat (zajmujący się m.in. zbieraniem spływających z miasta meldunków)
• grupa łączności (zapewniająca kontakt z placówkami terenowymi i administracją poszczególnych dzielnic, a także z władzami wojskowymi)
• działy: ogólny, prawny, finansowy, prasy i cenzury

Osobno od biura Komisarza Cywilnego działały szefostwa poszczególnych służb:^[23][24]

• administracyjnej – odpowiedzialnej za tworzenie i utrzymywanie aparatu Komisarza Cywilnego.
• technicznej – odpowiedzialnej za m.in. pomoc wojsku przy budowie umocnień oraz usuwanie zniszczeń spowodowanych nalotami i ostrzałem artyleryjskim. Służbie technicznej podlegały Brygady Pogotowia Budowlanego. W jej ramach funkcjonowały także specjalne ekipy odpowiedzialne za ochronę warszawskich mostów oraz zabytków.
• sanitarnej – odpowiedzialnej za funkcjonowanie służby zdrowia. Podlegała jej m.in. ubezpieczalnia społeczna.
• opieki społecznej
• aprowizacji
• transportu

Za swoiste placówki terenowe Komisariatu uważane były instytucje i organizacje takie, jak: bierna Obrona Przeciwlotnicza, Warszawska Straż Ogniowa, Straż Obywatelska, komenda Policji Państwowej^[22].

11 września Komisarz Cywilny powołał swojego pełnomocnego zastępcę na Pragę, którym został Bronisław Chajęcki^[25]. Decyzja ta była podyktowana narastającymi problemami z transportem i komunikacją, a także odmienną specyfiką prawobrzeżnej Warszawy^[25][26].

16 września, działając z zamiarem odwrócenia skutków pośpiesznej ewakuacji aparatu starostw dzielnicowych, Starzyński powołał swoich delegatów dla poszczególnych dzielnic^[23][27]. Byli nimi: Marian Borzęcki (powiat śródmiejsko-warszawski), Stefan Zbrożyna (powiat północno-warszawski), Marceli Porowski (powiat południowo-warszawski) i Jan Delingowski (powiat prasko-warszawski)^[27]. W praktyce wykonywali oni obowiązki przedwojennych starostów grodzkich^[23]. Jak utrzymuje Marian Marek Drozdowski, delegaci „nie rozwinęli jednak żywszej działalności”^[26].

Od 15 września ukazywał się „Dziennik Urzędowy Komisarza Cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy”, w którym publikowano rozkazy i zarządzenia^[28]. Ponadto od 17 do 24 września Starzyński sporządzał niejawne Raporty sytuacyjne, informujące o sytuacji w mieście^[29].

Komisariat Cywilny przy Dowództwie Obrony Warszawy działał do 28 września 1939 roku, tj. do kapitulacji stolicy^[29].

Według szefa działu finansów, Aleksandra Ivánki, w okresie oblężenia Komisariat Cywilny pozyskał z różnych źródeł łącznie 73 mln złotych, z czego wydatkowano 35 mln^[30][b].

Obsada personalna

Obsada personalna Komisariatu Cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy przedstawiała się następująco:^[31][32][33]

• Komisarz Cywilny – mjr rez. Stefan Starzyński
• Łącznik do różnych instytucji – mjr rez. Antoni Stanisław Więckowski
• Sekretarze – Stefania Chmielińska-Witkowska; Marek Świątkowski
• Zagadnienia prawne – adw. Leon Nowodworski
• Finanse – Aleksander Ivánka
• Prasa i cenzura – Juliusz Kaden-Bandrowski; adw. Michał Skoczyński
• Sprawy ogólne – adw. Jan Czerniakowski; Zofia Szulcowa
• Szef służby administracyjnej – Henryk Pawłowicz
• Szef służby technicznej – inż. Antoni Olszewski
• Szef służby sanitarnej – dr Konrad Orzechowski
• Szef służby opieki społecznej – Jan Starczewski
• Szef służby aprowizacji – Felicjan Jabłoński
• Szef służby transportu – inż. Kazimierz Meÿer
• Delegat Komisarza Cywilnego na powiat śródmiejsko-warszawski – Marian Borzęcki
• Delegat Komisarza Cywilnego na powiat północno-warszawski) – Stefan Zbrożyna
• Delegat Komisarza Cywilnego na powiat południowo-warszawski – Marceli Porowski
• Delegat Komisarza Cywilnego na powiat prasko-warszawski – Jan Delingowski
• Komendant społeczny biernej OPL^[c] – Julian Kulski
  • zastępcy komendanta – płk dypl. st. sp. Marian Czerniewski, ppłk żand. Adam Englert
• Komendant Straży Obywatelskiej – Janusz Regulski
  • zastępcy komendanta – Jan Gebethner, Bronisław Barylski
• Komendant Straży Ogniowej – płk Stanisław Gieysztor
• Komendant Ochotniczych Batalionów Pacy – Mieczysław Dębski
  • zastępca komendanta – Klemens Frelek
• Przewodniczący Stołecznego Komitetu Samopomocy Społecznej – Artur Śliwiński
• Prezes Zarządu Głównego Polskiego Czerwonego Krzyża – Wacław Lachert

Obsada personalna Komisariatu Cywilnego Obrony Pragi przedstawiała się następująco:^[34]

• Komisarz Cywilny na Pragę – Bronisław Chajęcki
• Łącznik wojskowy – rtm. rez. Leopold Jan Kronenberg
• Szef Wydziału Ogólnego – adw. Henryk Stypułkowski
• Szef Wydziału Aprowizacyjnego – dr wet. Mieczysław Matuszewski
• Szef Wydziału Finansowego – Aleksander Władysław Zawadzki
• Szef Wydziału Opieki Społecznej – Zdzisław Groblewski
• Szef Wydziału Technicznego – inż. Władysław Janiszewski
• Szef Wydziału Sanitarnego – dr Juliusz Majkowski
• Szef Ewakuacji Ludności – Wacław Kowalski
• Szef Bezpieczeństwa – nadkomisarz Franciszek Erhardt; por. Stanisław Święcicki
• Komendant Straży Obywatelskiej na Pragę – Antoni Szyller

Zobacz też

• Struktura organizacyjna i obsada personalna obrony Warszawy

Uwagi

1. Członkami Kolegium zostali: Alfons Kühn (dyrektor Elektrowni Warszawskiej), Włodzimierz Rabczewski (dyrektor wodociągów i kanalizacji), Stanisław Downarowicz (wicedyrektor wodociągów i kanalizacji), Stanisław Lorentz (dyrektor Muzeum Narodowego), Włodzimierz Muszyński (wicedyrektor Wydziału Finansowego Zarządu Miejskiego), Ludwik Tangl (dyrektor Wydziału Kontroli Miejskiej), Antoni Chaciński (wicedyrektor Wydziału Opieki Społecznej Zarządu Miejskiego). Patrz: Drozdowski 1975 ↓, s. 128.
2. W kwocie tej ujmuje zarówno wydatki Zarządu Miejskiego poniesione między 1 a 8 września 1939 roku, jak i wydatki samego Komisariatu Cywilnego. Patrz: Drozdowski 1975 ↓, s. 132.
3. Dowódcą wojskowym warszawskiego ośrodka biernej OPL był płk Tadeusz Bogdanowicz. Patrz: Grzelak 2004 ↓, s. 217.