Księstwo połockie

Księstwo połockie – pierwsze ruskie księstwo udzielne ze stolicą w Połocku, powstałe z wydzielenia z Rusi Kijowskiej w końcu X wieku. Istniało jako niezależny byt państwowy z przerwami do ok. 1392 roku.

Księstwo połockie

Полацкае княства

987–1392
Ustrój polityczny	monarchia
Stolica	Połock
Data powstania	987
Data likwidacji	1397
Język urzędowy	staroruski, ruski
Religia dominująca	pogaństwo, później prawosławie
Położenie na mapie świata Księstwo połockie
55°30′00,0000″N 28°49′59,8800″E

Lokalizacja

Obszary nad Połotą zamieszkane były przez plemię Połoczan, sąsiadujących od północy i południowego zachodu z Bałtami i ludami ugrofińskimi, od południa i wschodu – z Dregowiczami i Krywiczami. Księstwo połockie obejmowało swoim obszarem ziemie w basenie Dźwiny, górnym biegu Berezyny i Niemna. Ulokowane było w północno-zachodniej części Rusi Kijowskiej, co korzystnie wpływało na ekonomiczną pozycję księstwa ze względu na dogodny szlak wodny pomiędzy Bałtykiem a Morzem Czarnym^[1].

Historia

Rogwołod z córką Rognedą, białoruska moneta pamiątkowa, rewers (2006)

Najwcześniejsza pisemna wzmianka o Połocku pochodzi z XII-wiecznej Powieści minionych lat – w kontekście objęcia władzy w Kijowie przez Ruryka w 865 roku. Na przełomie IX i X wieku miasto podbił Oleg Mądry i włączył je do Rusi Kijowskiej. Rządy nad nim jednak sprawowali nie Rurykowicze, ale lokalni przedstawiciele rodu wareskiego^[1].

Początkowo Połock był podporządkowany politycznie kijowskim Waregom, później wraz z Kijowem przeszedł we władanie Rurykowiczów. W ramach Rusi Kijowskiej księstwo miało pewną odrębność, co potwierdza oddzielny zapis o udziale drużyn połockich w wyprawach ruskich na Bizancjum w latach 907 i 911. W końcu Połock całkowicie oddzielił się od Rusi, o czym świadczy pojawienie się pierwszego poświadczonego źródłowo, najprawdopodobniej niemającego nic wspólnego z Rurykowiczami, księcia połockiego Ragwołoda, panującego w trzecim ćwierćwieczu X wieku. W sporze między synami Światosława – Jaropełkiem a Włodzimierzem Rogwołod opowiedział się po stronie Jaropełka. Sukces odniósł Włodzimierz, który w odwecie zajął Połock, zgładził Rogwołoda i poślubił jego córkę Rognedę. Później Włodzimierz osadził w Połocku swojego małoletniego syna Izjasława, prawdopodobnie pod regencją matki Rognedy^[2], choć prawdopodobne jest też, że małoletni jeszcze wówczas Iziasław rządził księstwem połockim z Zasławia, a gdy dorósł, obrał Połock jako swoją rezydencję^[1].

W XI wieku, dzięki swojemu położeniu geograficznemu, Połock faktycznie uniezależnił się od Kijowa, co powodowało szereg konfliktów z południem i walk o dominację w regionie^[1]. O ile Iziasław był księciem udzielnym (taki był też zamiar jego ojca), o tyle jego syn Briaczysław Iziasławicz mógł sobie już pozwolić na politykę ekspansywną: przyłączył ziemię między Dźwiną a Dzisną, gdzie powstał gród Brasław. Po nieudanej agresji na Nowogród Wielki w 1021 roku^[3], przyszło Briaczysławowi do końca życia toczyć wojny z Jarosławem I Mądrym. Rządy jego syna, Wsiesława Briaczysławicza, przyniosły dalsze umocnienie pozycji księstwa. Integralność księstwa uległa rozpadowi po śmierci w 1101 roku Wsiesława Briaczysławicza^[1], który jeszcze za życia podzielił je pomiędzy sześciu lub siedmiu synów (liczba spadkobierców jest dyskusyjna). Księciem na Połocku został najstarszy Dawid Wsiesławicz^[4].

Wskutek rozdrobnienia księstwa o władzę zwierzchnią walczyli w XII wieku trzy ważniejsze linie potomków Wsieława – witebska, mińska i drucka. Konflikty wewnętrzne przyczyniły się do osłabienia księstwa i późniejszej utracie części terytorium na rzecz księstw smoleńskiego, czernihowskiego, nowogrodzkiego, plemiennych księstw litewskich oraz Zakonu Krzyżackiego. W 1129 roku Mścisław I Harald zajął Połock i zesłał lokalnych książąt do Bizancjum, skąd za jego zgodą powrócili w 1132 roku^[1]. W 1132 roku Wasyłko I Światosławicz odbił księstwo i rządził nim do śmierci w 1144 roku^[4]. Ta przyniosła jednak nowe walki o następstwo po nim, interwencję sąsiadów i dalsze osłabienie.

W czwartej dekadzie XIII wieku księstwo połockie zostało zajęte przez Litwę, zachowując względną niezależność do śmierci Andrzeja Olgierdowica i jego następcy Skirgiełły (koniec XIV wieku). W 1392 roku zostało przekształcone na województwo w składzie państwa polsko-litewskiego. W 1772 roku ziemia połocka weszła w skład Imperium Rosyjskiego. Współcześnie Połock jest miastem rejonowym w składzie obwodu witebskiego Republiki Białorusi^[1].

Udziały

Po 1101 roku z księstwa połockiego wydzieliły się następujące księstwa:

• Księstwo borysowskie
• Księstwo gorodneńskie
• Księstwo gorodcowskie
• Księstwo hercygskie
• Księstwo izjasławlskie
• Księstwo druckie
• Księstwo drucko-podbereskie
• Księstwo kukiejnoskie
• Księstwo łagoskie
• Księstwo ługowskie
• Księstwo mińskie
• Księstwo streżebskie
• Księstwo witebskie

Sukcesja na tronie połockim

Genealogia książąt połockich jest powikłana, nie istnieje wspólne stanowisko na temat następstwa i stopnia pokrewieństwa władców na tronie książęcym, wielu z nich nie da się ustalić. Kroniki połockie nie zachowały się. Krótkie, czasem wykluczające się nawzajem, informacje o księstwie pochodzą od autorów często wrogo nastawionych do Połoczan. Brak wystarczającej ilości źródeł pisanych powoduje niekonsekwencję w imionach książąt, którzy w źródłach byli nazywani imionami chrześcijańskimi i pogańskimi, oraz cząstkowymi wzmiankami o książętach, których tytułowano według ich dzielnicy z pominięciem imienia lub tylko wzmiankowano z patronimika. Komplikują sprawę także sporne informacje o życiu i małżeństwach księżniczek połockich^[1]. Z powodu braku wiarygodnych źródeł genealogia książąt połockich pozostaje dotąd nierozwikłana. Poniższa lista jest w części rekonstruowana, a niektóre zawarte w niej dane mogą być podawane w wątpliwość.

Imię	Okres panowania	II panowanie	III panowanie	Ilustracja
Rogwołod	ok. 945–978
Rurykowicze
Włodzimierz I Wielki	ok. 975–989
Iziasław Włodzimierzowicz	ok. 988–1001
Wsiesław Iziasławicz	1001–1003
Briaczysław Iziasławicz	1003–1044
Wsiesław Briaczysławicz	1044–1067	1069	1071–1101
Mścisław Iziasławicz	1067–1068
okres bez władzy	1067–1068
Światopełk II Michał	1069–1071
Dawid Wsiesławicz	1101–1127	1128–1129
Rogwołod II Wsiesławicz	1127–1128
Izjasław II Pantelejmon	1129–1132
Świętopełk II Mścisławicz	1132
Wasylko I Światosławicz	1132–1144
Rogwołod III Borys	1144–1151	1158–1162
Rościsław Glebowicz	1151–1158
Wsiesław Wasilkowicz	1162–1167	1167–1175	1178–1186
Wołodar Glebowicz	1167
brak danych	1175–1178
Włodzimierz połocki	1186–1215
Borys Dawidowicz	1215–1222
Światosław Mścisławicz	1222–1232
Briaczysław Wasilkowicz	1232 – pocz. lat 40. XIII wieku
Palemonowicze
Towciwiłł	pocz. lat 40. XIII wieku – 1252	1254–1264
brak danych	1252–1254
Rurykowicze
Konstantyn Bezręki	1264	ok. 1267–1307
Iziasław Briaczysławicz	1264	1264–1267 (?)
Gierdeń	1264–1267 (?)
Palemonowicze
Wojn	ok. 1307–1333
Lubko	ok. 1333–1342
Giedyminowicze
Andrzej Olgierdowic	1342–1377	1381–1386
Skirgiełło	1377–1381	1386–1392

Znaczenie we współczesnej białoruskiej historiografiі

Księstwo Połockie w historiografii białoruskiej uważane jest za pierwszy białoruski twór państwowy i za początki Białorusi. Tego rodzaju interpretacja po raz pierwszy ukazała się w 1857 roku w syntezie historii Białorusi Obozrienije istorii Biełorussii s driewniejszych wriemien (pol. Przegląd historii Białorusi od czasów najdawniejszych) Osipa Turczynowicza. Historyk ten dowodził, że źródeł białoruskiej historii należy szukać w księstwie połockim i jego niezależności od Kijowa i Nowogrodu. Publikacja została uznana na Białorusi za przełom w historiografii białoruskiej jako dyscyplinie naukowej. Od tego czasu w pracach autorów białoruskich poświęconych historii tego kraju stale uwzględniano okres księstwa połockiego. Przyczyniało się to do wzmocnienia świadomości wspólnej historii i jej odrębności od sąsiadów, a co za tym idzie, procesu narodotwórczego Białorusinów^[5].