Nicefor Czernichowski

Nicefor Czernichowski, Nicefor Jaxa-Czernichowski, Nicefor Czernihowski (ur. w Czerniachowie w woj. kijowskim, później gub. wołyńskiej^[1][2], żył w XVII w.) – polski szlachcic, zesłaniec, przywódca praktycznie niepodległego państwa Jaxa nad Amurem w XVII w.

Nicefor Czernichowski

Nicefor Jaxa-Czernichowski
Przywódca państwa Jaxa
Data i miejsce urodzenia	XVII w. Czerniachów
Data i miejsce śmierci	1674/1675 Mandżuria
Ojciec	Roman Czernichowski
Dzieci	Fiodor, Anezym, Wasyl

XVIII wieczna francuska mapa Chin sporządzona przez D’Anvillea, gdzie Ałbazin oznaczony jest jako Jaxa

Życiorys

Około 1632 dostał się do niewoli rosyjskiej wraz z ojcem Romanem i prawdopodobnie z siostrą i braćmi. Zesłany jako jeniec wojenny na Syberię, wkrótce uwolniony pod warunkiem zostania na służbie carskiej. Pomagał Jerofiejowi Chabarowowi w rozszerzeniu rolnictwa nad Jenisejem. Nie uczestniczył jednak w wyprawach nadamurskich Chabarowa^[1]. Jako setnik kozacki służył w Jenisejsku, potem w Ilimsku (obecnie miasto Ilimsk nie istnieje), a później był w Kireńsku dowódcą oddziału strzegącego bezpieczeństwa szlaków handlowych w rejonie górnej Leny. Później w osadzie Ust´-Kut u ujścia rzeki Kut do Leny objął kierownictwo nad warzelnią soli^[1] w 1652.

Wojewoda ilimski Ławrientij Obuchow w 1660 porwał siostrę Czernichowskiego^[1] (według innych źródeł zgwałcił jego żonę^[3]). W odwecie Czernichowski w 1665 współorganizował bunt przeciwko wojewodzie, dognał ze swoimi Kozakami uciekającego Leną Obuchowa i zabił go^[4]. Następnie, by uniknąć kary za atak na carskiego dostojnika, na czele 84 Kozaków popłynął na Amur, gdzie na ziemiach spornych między Państwem Moskiewskim a Chinami zbudował twierdzę i osadę nazwaną Jaxa, na miejscu wcześniejszego fortu rosyjskiego Ałbazin zniszczonego przez Chińczyków^[4]. Twierdza miała 40 x 30 m, 3 baszty, otaczał ją częstokół i fortyfikacje ziemne^[4]. Zawarł sojusze z miejscową ludnością, zwłaszcza z Daurami; po jakimś czasie wokół głównego fortu powstały mniejsze osady podporządkowane Czernichowskiemu. Nawiązał korespondencję dyplomatyczną z Pekinem. W dokumentach chińskich tego okresu nazywano obszar rządzony przez Polaka państwem Jaxa lub Jaksa^[1], a część korespondencji prowadzono po polsku. Kilka razy odparł wyprawy rosyjskie, prowadząc jednocześnie negocjacje z Rosją i płacąc carowi dobrowolną daninę (według niektórych źródeł^{[według kogo?]} płacił dopiero od 1669). W ich wyniku doszło do porozumienia, na podstawie którego Czernichowski ze swoimi ziemiami w 1669 przyjął poddaństwo rosyjskie i wyraził skruchę za zabójstwo wojewody carskiego, natomiast car ukazem z 15 marca 1672 skazał Czernichowskiego wraz ze współtowarzyszami na śmierć za morderstwo, a ukazem wydanym dwa dni później ułaskawił wszystkich i dał im nagrodę pieniężną^[4]. W tym samym roku mianował Czernichowskiego wicewojewodą ałbazińskim. W 1675 Czernichowski stanął na czele wyprawy rosyjskiej przeciwko Chinom w północnej Mandżurii. Zmarł tuż po tej wyprawie. W różnych źródłach podaje się datę śmierci (i wyprawy do Mandżurii) na 1674 lub 1675.

Czernichowski miał trzech synów (Fiodora, Anezyma i Wasyla)^[5], którzy po rozejmie andruszowskim zyskali możność powrotu do Polski, jednak dobrowolnie postanowili zostać na Syberii. Osadę Jaxa (Ałbazin) Rosja zmuszona była oddać Chinom w 1689 wraz z całym rejonem nadamurskim. Ostatni dokument po polsku, władze chińskie skierowały do ludności osady w 1685^[6], już po śmierci Czernichowskiego. Były to warunki proponowanego pokoju.

Jego pierwszą biografię po polsku opublikował Marian Karol Dubiecki. W 2018 roku w Wydawnictwie Czarna Owca ukazała się powieść Powrót z Północy Mai Wolny, w której pojawiają się elementy fabularyzowanej biografii Nicefora Czernichowskiego^[7]. Na motywach jego życiorysu oparta jest też pierwsza z serii książek Zbigniewa Nienackiego opisująca przygody Pana Samochodzika "Pierwsza przygoda Pana Samochodzika", inne wydania nosiły tytuł "Pozwolenie na przywóz lwa".