Okopy Lubomirskiego w Warszawie

Okopy Lubomirskiego^[1][2], także wał Lubomirskiego^[1] – wały ziemne wzniesione wokół Warszawy i na Pradze z rozkazu marszałka wielkiego koronnego Stanisława Lubomirskiego w 1770. Częściowo zastąpiły wał Zygmuntowski usypany w latach 1621–1624.

Plan Warszawy z 1831 z zaznaczoną na czerwono linią okopów Lubomirskiego

Rogatki Marymonckie na rysunku Aleksandra Majerskiego (1818)

Historia

Wały i okopy „powietrzne”, które miały zatrzymać zarazę („powietrze“) i odgrodzić miasto od niebezpiecznej okolicy znano już w średniowieczu^[3]. Również Okopy Lubomirskiego powstały jako wały o charakterze kontrolno-sanitarnym. Ich zadaniem było zapobieganie szerzącej się w tym czasie epidemii dżumy poprzez kontrolę osób wjeżdżających do miasta.

5 października 1770 Marszałek Wielki Koronny Stanisław Lubomirski wydał następujące obwołanie^[4]:

Szerząca się w państwach Rzeczypospolitej morowa zaraza, miejsca nawet odległe nieubezpieczone łatwo zasięgać mogąca, każdemu powszechnym grozi nieszczęściem. Przeto troskliwością obywatelów miejsca tego i chęcią brania się do jak najprędszego ratunku zagrzany z obowiązków Urzędu mego Marszałkowskiego, mając w czułości, by miasto rezydencji JKMci, Warszawa, a w nim umieszczeni obywatele ochroną swoją, ile możności, znajdowali, te najdokładniejsze wynajduję być środki, aby ku tym pewniejszemu i ubezpieczeniu i łatwiejszemu podróżnych i kupców przybywających z miejsc odległych rozeznaniu, towarów zaś i fantów wszelkich rewidowaniu i okurzaniu, a podejrzanych osób niedopuszczeniu, lub kwarantann odprawowaniu, toż miasto okopać, do czego gdy łatwiejsze, ile bez funduszu, nie wynajdują się sposoby, a czas przynaglający i trwoga samychże obywatelów, chętnie do działania tej czynności skłaniających się, prędkiego wymaga uskutecznienia.

Do budowy wału zatrudniono prawdopodobnie dużą liczbę wyrobników, kopaczy warszawskich oraz chłopów pańszczyźnianych z okolic miasta^[5].

Na lewym brzegu Wisły wał miał długość 12,8 km^[2] i otoczył teren o powierzchni 1469 hektarów^[5]. Ruch odbywał się przez sześć wjazdów, późniejsze rogatki:

• Czerniakowskie,
• Mokotowskie (pl. Unii Lubelskiej),
• Jerozolimskie (róg Alej Jerozolimskich i ul. Grójeckiej),
• Wolskie (zbieg ulic: Wolskiej, Chłodnej, Towarowej i Okopowej),
• Powązkowskie (ul. Dzika)^[6],
• Marymonckie (wieś Pólków).

Pod naciskiem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego wał w południowej części objął należące do niego nieruchomości (magazyn na Solcu, Ujazdów z prawie całymi Łazienkami, Belweder i folwark Koszyki)^[2].

Na prawym brzegu trzykilometrowe wały okalały cyrkuł Praga (165 ha): Pragę Biskupią i Książęcą, Skaryszew i Golędzinów. Zostały wzmocnione przed szturmem Pragi w czasie powstania kościuszkowskiego 1794, jednak nie odegrały większej roli w czasie szturmu i rzezi Pragi 4 listopada 1794. Rogatki praskie to:

• Grochowskie (róg ulic Grochowskiej i Lubelskiej)
• Ząbkowskie (ul. Ząbkowska)
• Golędzinowskie (ul. Jagiellońska)
• Wileńskie (ul. Wileńska).

Epidemia dżumy nie dotarła jednak do Warszawy, gdyż w 1771 zakończyła ją ostra zima^[7].

Okopy Lubomirskiego na wiele lat wyznaczyły granice rozwoju miasta^[8][5]. Przyczyniły się także do jego scalenia^[5]. W 1794 zostały wzmocnione dziełami zewnętrznymi i wewnętrznymi, przez co nabrały charakteru militarnego i odegrały pewną rolę w czasie insurekcji kościuszkowskiej (podczas pierwszego oblężenia Warszawy).

Wał został odnowiony w 1825 jako wał celny z przesunięciem z ulicy Koszykowej na ul. Nowowiejską. Uległy likwidacji w 1875, po zniesieniu opłat od wwozu towarów do miasta^[9]. W ich linii wytyczono nowe ulice: Polną, Towarową i Okopową^[9]. Okopy Lubomirskiego wyznaczały jednak na znacznej długości granice Warszawy aż do kwietnia 1916, kiedy to na podstawie rozporządzenia generała-gubernatora Hansa von Beselera do miasta przyłączono znaczne tereny na przedmieściach.

Okopy we współczesnym nazewnictwie Warszawy

• Od Okopów Lubomirskiego pochodzi nazwa ulicy Przyokopowej (pierwotna nazwa Przy Okopach)^[10].