Operacja Mars

Operacja Mars, lub rżewsko-syczewska strategiczna operacja zaczepna (ros. операция «Марс», Ржевско-Сычёвская стратегическая наступательная операция) – ofensywa wojsk radzieckich na broniony przez Niemców tzw. występ rżewski w bezpośredniej bliskości Moskwy, trwająca od 25 listopada do 23 grudnia 1942 roku.

Operacja Mars

II wojna światowa, front wschodni
Front wschodni w czasie drugiej rżewsko-syczewskiej strategicznej operacji zaczepnej
Czas	25 listopada – 23 grudnia 1942
Miejsce	tzw. występ rżewski: Biełyj – Olenino – Rżew – Syczowka – Gżack – Wiaźma (obwód kaliniński i moskiewski)
Terytorium	ZSRR
Przyczyna	radziecka próba okrążenia niemieckiej 9 Armii
Wynik	zwycięstwo Niemców
Strony konfliktu
III Rzesza  ZSRR
Dowódcy
Günther von Kluge Walther Model Gieorgij Żukow Iwan Koniew Maksim Purkajew
Siły
9 Armia, odwody Grupy Armii Środek Front Kaliniński, Front Zachodni, Moskiewska Strefa Obrony – 1,9 mln żołnierzy, 3 300 czołgów, 1 100 samolotów
Straty
nieznane ok. 500 tysięcy (w tym 70–100 tys. zabitych 235 tys. rannych 1847 czołgów kilka tys. dział i moździerzy
brak współrzędnych

Była to największa, obok operacji Uran pod Stalingradem, radziecka operacja ofensywna 1942 roku. W odróżnieniu jednak od zakończonej zniszczeniem 6 Armii feldmarszałka Friedricha Paulusa operacji Uran, ofensywa w rejonie Rżewa zakończyła się klęską, z wielkimi stratami w ludziach i sprzęcie. Z uwagi na ogromne straty osobowe, zwłaszcza radzieckie, bitwa uzyskała przydomek „rżewskiej maszynki do mielenia mięsa”. W okresie stalinowskim i powojennym przegrana bitwa była pomijana w przekazach albo umniejszano jej znaczenie przez przedstawianie jej jako drugorzędnej operacji mającej jedynie odwrócić niemiecką uwagę od operacji pod Stalingradem. Bitwa ta była jednak największą w 1942 roku klęską gen. Gieorgija Żukowa.

Założenia

Celem operacji było okrążenie większości wojsk niemieckiej 9 Armii uderzeniami 41, 22, 39 i 20 Armii na północną część występu rżewskiego. Po zakończeniu tej operacji wymienione siły radzieckie miały zaatakować Wiaźmę wspólnie z 5 i 33 Armią wzmocnionymi 9 i 10 Korpusem Pancernym oraz być może 3 Armią Pancerną. Ta faza działań ofensywnych miała nosić kryptonim Jowisz (lub Neptun) i doprowadzić do rozbicia pozostałości 9 Armii, a także niemieckiej 3 Armii Pancernej. W efekcie większość sił Grupy Armii Środek uległaby zniszczeniu, a wojska radzieckie mogłyby zaatakować Smoleńsk.

Sukces operacji Mars i Jowisz pod Rżewem oraz Wiaźmą, wraz z udanymi operacjami Uran i Saturn pod Stalingradem, miały doprowadzić do zniszczenia ogromnych sił Niemiec i ich sojuszników, a zapewne też do przegrania przez Niemcy wojny już w 1943 roku.

Siły obu stron

Wojska radzieckie składały się z 41 i 22 Armii Frontu Kalinińskiego oraz z 39 i 20 Armii Frontu Zachodniego. Cztery radzieckie armie otrzymały duże wzmocnienia. Były to:

• w 41 Armii – 6 Korpus Strzelecki i 1 Korpus Zmechanizowany
• w 22 Armii – 3 Korpus Zmechanizowany
• w 20 Armii – 8 Korpus Strzelecki Gwardii, 5 i 6 Korpus Pancerny, 2 Korpus Kawalerii Gwardii.

Ponadto w odwodzie 20 Armii znajdował się 8 Korpus Pancerny. Wszystkie armie otrzymały również liczne dodatkowe siły – brygady zmechanizowane i pancerne, pułki artylerii, jednostki inżynieryjne. 20 Armia miała około 114 tysięcy żołnierzy, 41 Armia około 105 tysięcy, 39 Armia około 90 tysięcy, a 22 Armia około 80 tysięcy.

Wsparcia udzielić miały znacznie słabsze 29, 30 i 31 Armia.

Wojska niemieckie składały się na 9 Armię z Grupy Armii Środek. 15 listopada 1942 roku, na dziesięć dni przed ofensywą, armia liczyła 5 korpusów (od zachodniej flanki: VI Korpus Armijny, XXXXI Korpus Pancerny, XXIII i XXVII Korpus Armijny oraz XXXIX Korpus Pancerny), które wraz z rezerwami armijnymi i przyporządkowanymi 9 Armii z Grupy Armii Środek zawierały 17 dywizji piechoty (lub ich równowartość), 2 dywizje polowe Luftwaffe, 4 dywizje pancerne, 2 i ⅛ dywizji zmotoryzowanej oraz 1 dywizję kawalerii SS, ogółem 19 dywizji piechoty oraz 7 i ⅛ dywizji mobilnych^[1].

W tym czasie większość dywizji piechoty Grup Armii Północ i Środek była zdolna jedynie do obrony stacjonarnej, ze względu na niedobór ludzi, artylerii i środków transportu spowodowany ciężkimi stratami poniesionymi poprzedniej zimy. 9 Armia poniosła też poważne straty w letniej ofensywie Armii Czerwonej. Większość posiłków i uzupełnień Niemcy kierowali do wojsk walczących na południu.

Przed nacierającymi armiami sowieckimi znajdowały się:

• przed 41 Armią – XXXXI Korpus Pancerny
• przed 22 i 39 Armią – XXIII Korpus Armijny
• przed 20 Armią – XXXIX Korpus Pancerny.

Po rozpoczęciu bitwy 9 Armia otrzymała także XXX Korpus Armijny oraz 3 dodatkowe dywizje pancerne.

Dowódcy

ZSRR:

• koordynacja działań frontów, naczelne dowództwo: Józef Stalin, Gieorgij Żukow
• Front Kaliniński – Maksim Purkajew
• Front Zachodni – Iwan Koniew
• 41 Armia – Gierman Tarasow/Iwan Managarow (w grudniu)
• 22 Armia – Wasilij Juszkiewicz
• 39 Armia – Aleksiej Zygin
• 20 Armia – Nikołaj Kiriuchin

III Rzesza:

• Grupa Armii Środek – Günther von Kluge
• 9 Armia – Walther Model
• XXXXI KPanc. – Josef Harpe
• XXIII KA – Carl Hilpert
• XXXIX KPanc. – Hans Jürgen von Arnim
• XXX KA – Maximilian von Fretter-Pico

Przebieg

Sowieckie załogi czołgów KW-1S z kołchoźnicami z przedmieść Moskwy, 1 grudnia 1942 roku

25 listopada 1942 roku rozpoczęło się radzieckie natarcie. 41 i 22 Armia dokonały nieznacznych przełamań frontu, które wykorzystały ich jednostki szybkie. 1 Korpus Zmechanizowany nacierał na południowy wschód, częścią sił zachodząc od tyłu silnie ufortyfikowany Biełyj. 3 Korpus Zmechanizowany zwyciężał w dolinie rzeki Łuczesa między Biełym a Oleninem. Nad Wołgą, XXIII Korpus Armijny dokonał planowego odwrotu przed atakującą 39 Armią.

Najpotężniejsza 20 Armia atakująca nad rzeką Wazuzą nie odniosła sukcesów. Jej potężne korpusy pancerne walczyły o silnie umocnione wioski, a dywizje piechoty wykrwawiały się w atakach na doskonale przygotowanych do ich odparcia Niemców. Z najwyższym trudem 20 Armia wybiła mały wyłom w liniach niemieckich i wprowadziła do niego 2 Korpus Kawalerii Gwardii, który szybko został odcięty przez niemiecki kontratak. Część okrążonych zdołała przebić się na wschód, pozostali ukryli się w lasach i walczyli jako partyzanci.

Z czasem 22 i 39 Armia zmniejszyły impet natarcia, głównie ze względu na ogromne straty w czołgach. Przełamania pod Biełym nie udało się wykorzystać, gdyż Niemcy uderzyli na prawą flankę 41 Armii, okrążając większość jej sił uderzeniowych. Spośród 80 tysięcy okrążonych niewielu, jak dowódca zniszczonego 1 Korpusu Zmechanizowanego gen. M.D. Sołomatin, zdołało przebić się przez linie niemieckie. Próba Żukowa wznowienia ofensywy w grudniu również zakończyła się klęską.

Straty

Dokładne straty obu stron są niemożliwe do ustalenia ze względu na utratę dokumentów (zwłaszcza niemieckich) w późniejszych bitwach, czy brak prowadzenia oficjalnych statystyk przez walczące strony.

Zespół rosyjskich historyków pod kierownictwem gen. G.F. Kriwoszejewa oceniał radzieckie straty w operacji Mars na 215 tysięcy (70 tysięcy strat bezpowrotnych – zabici, zaginieni, jeńcy, 145 tysięcy strat powrotnych – ranni i chorzy). Amerykański historyk David M. Glantz, autor monografii o operacji Mars, oceniał te straty na 100 tysięcy bezpowrotnych i 235 tysięcy powrotnych, ogółem około 335 tysięcy ludzi. 20 Armia straciła 58 ze 114 tysięcy żołnierzy.

Niektóre jednostki, zwłaszcza w okrążonej 41 Armii, zostały całkowicie zniszczone. Niemiecki raport po bitwie podawał liczbę 1847 zniszczonych sowieckich czołgów.

Niemiecka 9 Armia w okresie od 20 listopada do końca grudnia 1942 roku poniosła straty: 7298 zabitych, 31 800 rannych oraz 2586 zaginionych. Największe straty w tej operacji Niemcy ponieśli na początku grudnia 1942 roku. W ciągu pierwszych 10 dni grudnia stracili: 2531 zabitych, 8398 rannych oraz 1188 zaginionych – łącznie: 12 117 ludzi. Świadczy to o wyjątkowym wręcz nasileniu walk porównywalnym z bitwą o Stalingrad (w pierwszej dekadzie sierpnia 1942 roku, w okresie największego nasilenia walk, 6 Armia straciła w Stalingradzie: 2677 zabitych, 6906 rannych i 165 zaginionych – łącznie: 9748 ludzi) i to w sytuacji, gdzie 9 Armia pod Rżewem broniła swoich umocnionych pozycji, a nie szturmowała silnie bronione miasto jak 6 Armia w Stalingradzie^[2].

Skutki

Operacja zakończyła się klęską wojsk radzieckich, które były dalekie od okrążenia 9 Armii i zagrożenia całej Grupie Armii Środek. Ich postępy były minimalne i nie mogły być wykorzystane. Lokalne sukcesy terenowe zostały okupione ogromnymi stratami w ludziach i utratą większości czołgów. Niemcy zaś stosunkowo małym kosztem wyeliminowali silne zgrupowania radzieckie.

Choć Niemcy odnieśli zwycięstwo pod Rżewem, sytuacja na innych odcinkach frontu była dla nich niekorzystna. W marcu 1943 roku w wyniku klęski stalingradzkiej Adolf Hitler zdecydował się wycofać 9 Armię spod Rżewa (operacja Bawół), co umożliwiło użycie jej w czasie bitwy na łuku kurskim.

Znaczenie operacji Mars i Uran

Radzieccy historycy próbowali umniejszać znaczenie operacji Mars, określając ją jako akcję mającą jedynie na celu odwrócenie niemieckiej uwagi od operacji Uran. Teorii o podrzędnym znaczeniu operacji Mars wobec operacji Uran (oraz takiego stosunku ofensyw mających po nich nastąpić) przeczy fakt, że ZSRR zaangażował do obu niemal jednakowe siły. Niemniej jednak uwikłanie 9 Armii w walki uniemożliwiło przesunięcie większych sił z Grupy Armii Środek w rejon Stalingradu, gdzie operacje Uran i Saturn doprowadziły do okrążenia 6 Armii feldmarszałka Friedricha Paulusa.

Liczba wojsk przeznaczonych przez Stawkę do przeprowadzenia ofensyw pod koniec 1942 roku

	Operacje Mars i Jowisz	Operacje Uran i Saturn
Liczba żołnierzy na początku operacji	668 000+415 000=1 083 0001	700 000+400 000=1 100 0002
Liczba czołgów	36721	2778
Liczba dywizji	651	53,5
Liczba brygad (samodzielnych oraz wchodzących w skład innych jednostek)	761	62,5

1. wraz z siłami 3 Armii Uderzeniowej atakującej Wielkie Łuki w ofensywie pomocniczej wobec operacji Mars (4 i 5 Korpus Strzelecki Gwardii, 2 Korpus Zmechanizowany) – 7 dywizji piechoty, 3 brygady pancerne i 3 zmechanizowane, 215 czołgów.
2. dane szacunkowe, mniej dokładne